Niger

Coordinates: 16°N 8°E / 16°N 8°E / 16; 8
Kufuma Wikipedia

Republic of the Niger
République du Niger (French)
Mbendela Chidindo cha Boma
Chiluso: 
  • "Fraternité, Travail, Progrès" (French)
  • "Fraternity, Work, Progress"
Nyimbo: L'Honneur de la Patrie (French)
"The Honour of the Fatherland"
Makhalilo gha  Niger  (dark green)
Makhalilo gha  Niger  (dark green)
Makhalilo gha  Niger  (dark green)
Msumba Waboma
kweneso Msumba Usani
Niamey
Chiyowoyelo chaboma French
National languages[1]
Mitundu ya Ŵanthu (2021)
Vipembezo
Mwenecharu Nigerien[2]
Mtundu wa Boma Unitary semi-presidential republic
 -  President Mohamed Bazoum
 -  Prime Minister Ouhoumoudou Mahamadou
 -  President of the National Assembly Seyni Oumarou
Independence from France
 -  Republic proclaimed 18 December 1958 
 -  Declared 3 August 1960 
Ukulu wa Malo
 -  Malo 1,267,000 km2 (21st)
489,678 sq mi
 -  Maji (%) 0.02
Chiŵelengelo cha ŵanthu
 -  2023 estimate 25,396,840[3] (56th)
 -  Density 12.1/km2
31.2/sq mi
GDP (PPP) 2022 estimate
 -  Total Increase $29.9 billion[4] (144th)
 -  Per capita Increase $1,443[5] (188th)
GDP (nominal) 2022 estimate
 -  Total Increase $14.6 billion[4] (145th)
 -  Per capita Increase $561[4] (185th)
Gini (2014)Negative increase 34.0[6]
medium
HDI (2021)Increase 0.400[7]
low ·189th
Ndalama West African CFA franc (XOF)
Mtundu Wanyengo WAT (UTC+1)
Woko la galimoto right[8]
Intaneti yacharu .ne

Niger panji ŵa Niger[9][10] [11][12]( French: [niʒɛʁ]),[lower-alpha 1] mwalamulo Charu cha Niger[9][10] (French: République du Niger, Template:Lang-ha), ni caru ico cili mu West Africa. Charu ichi chili na mphaka na Libya kumpoto, Chad kumafumiro gha dazi, Nigeria kumwera, Benin na Burkina Faso kumwera, Mali kumanjiliro gha dazi, na Algeria kumpoto. Charu ichi chili na malo ghakukwana 1,270,000 km2 (490,000 sq mi), ndipo ntchikuru chomene ku vyaru vya kumanjiliro gha dazi kwa Africa.[13][14] Vyaru vyakujumpha 80 pa 100 vya ku Africa vili mu chipalamba cha Sahara. Ŵasilamu pafupifupi 25 miliyoni ŵakukhala kumwera na kumanjiliro gha dazi kwa caru ici. Msumba wa Niamey uli kumwera ca kumanjiliro gha dazi kwa Niger.

Niger njimoza mwa vyaru vikavu comene pa caru cose.[15] Vigaŵa vinyake vya caru ici ivyo vikaŵa vyambura mapopa, nyengo zinyake vikaŵanga na njara na mapopa. Chuma cha ŵanthu ŵakuzengeka pa ulimi, ndipo ŵanyake ŵakuluta ku vyaru vinyake kukaguliska vyakurya. Charu ichi chili na masuzgo ghachitukuko chifukwa cha malo ghambura maji, mapopa, ŵanthu awo ŵakumanya kuŵazga na kuŵazga viŵi yayi, ŵanthu awo ŵakulimbana na ŵasilikari, kweniso ŵanthu awo ŵali na ŵana ŵanandi chomene pa charu chose chifukwa chakuti ŵanthu ŵakugwiliskira ntchito nthowa zakulera yayi.[16]

Ŵanthu ŵa mu caru ici ŵali na mitheto yakupambanapambana iyo yikulongora umo ŵanthu ŵa mitundu yinyake na vigaŵa vinyake ŵakakhaliranga, kweniso umo ŵakakhaliranga mu caru cimoza. Kwamba kale, caru ca Niger cikupambana na vyaru vinyake. Kufuma apo caru ca Nigeria cikapokelera wanangwa wake, ŵanthu ŵa mu caru ici ŵakhalanga mu vigaŵa vinkhondi na viŵiri ivyo ŵasilikari ŵakalamuliranga. Mu 2010, ŵasilikari ŵakawukira boma, ndipo pa nyengo iyi mu Niger mukaŵa vipani vinandi. Ŵanthu ŵanandi ŵakukhala ku mizi.

Zina[lemba | kulemba source]

Zina ili likufuma ku mlonga wa Niger uwo ukwenda mu chigaŵa cha kumanjiliro gha dazi kwa charu ichi. Zina ili likufuma ku lizgu la Tuareg lakuti n'eghirren, ilo likung'anamura 'maji ghakwenda.'[17] Kuyowoyekera kwake ni /niːˈʒɛər/ mu Chifalansa, apo mu Chingelezi chikuyowoyeka /ˈnaɪdʒər/.

Mbili[lemba | kulemba source]

Prehistory[lemba | kulemba source]

Rock engraving showing herds of giraffe, ibex, and other animals in the southern Sahara near Tiguidit, Niger

Viŵiya vyamalibwe, vinyake vikaŵako kale comene mu 280,000 B.C.E., vikasangika ku Adrar Bous, Bilma na Djado kumpoto kwa Agadez Region.[18] Vinyake mwa vinthu ivi vikukolerana na visopa vya Aterian na Mousterian ivyo vikaŵako mu nyengo ya Middle Paleolithic, ivyo vikaŵako ku mpoto kwa Africa cha m'ma 90,000 B.C.E.[19][18] Ŵanthu ŵakughanaghana kuti ŵanthu aŵa ŵakakhalanga nga mbalovi. Mu nyengo yakale, nyengo ya mu chipalamba cha Sahara yikaŵanga yakuthukira kweniso yakupambika vyakurya vinandi, ndipo ŵanthu awo ŵakufukura vinthu vyakale ŵakuyichema kuti "Chipalamba cha Green Sahara".[20][21]

Nyengo ya Neolithic yikamba mu 10,000 BC; nyengo iyi yikasintha vinthu vinandi, nga ni umo ŵakazengera viŵiya vya dongo (nga umo vikaŵira ku Tagalagal, Temet na Tin Ouffadene), kuŵeta ng'ombe, na kusunga ŵakufwa mu vibumira vya malibwe.[18] Nyengo yikati yasintha pakati pa 4000 na 2800 B.C.E., caru ca Sahara cikamba kufota pacoko na pacoko, ndipo ŵanthu ŵakamba kukhala mu vigaŵa vya kumwera na kumafumiro gha dazi. Ŵanthu ŵakamba kulima, kulima tirigu, na viŵiya vya dongo. Vinthu vya visulo na mkuŵa vikaŵako mu nyengo iyi. Vinthu ivyo vikasangika ku Azawagh, Takedda, Marendet na Termit Massif.[22][23][24] Ŵanthu ŵa ku Kiffian (pafupifupi 8000-6000 B.C.) na ŵa ku Tenerian (pafupifupi 5000-2500 B.C.), awo ŵakakhalanga ku Adrar Bous na Gobero, uko ŵasanga viwangwa vya ŵanthu, ŵakakura comene mu nyengo iyi.[25][26][27][28][29]

Ŵanthu ŵakalutilira kukura mu vigaŵa vyakupambanapambana pa nkhani ya ulimi na malaro. Chikhalidwe cha nyengo iyi ndi Chikhalidwe cha Bura (circa 200 - 1300 AD) chotchedwa Bura archeological site. komwe manda odzaza ndi zitsulo ndi ziboliboli za ceramic adapezeka.[30]Mu nyengo ya Neolithic, ŵanthu ŵakamba kupanga vithuzithuzi vya mu malibwe ku Sahara. Vinthu ivi vikaŵa mu mapiri gha Aïr, Termit Massif, Djado Plateau, Iwelene, Arakao, Tamakon, Tzerzait, Iferouane, Mammanet na Dabous.[31][32][33]

Empires and kingdoms in pre-colonial Niger[lemba | kulemba source]

Mu vyaka vya m'ma 400 B.C.E., cigaŵa ico lero ni Niger cikaŵa cigaŵa ca malonda. Ŵanthu ŵa mtundu wa Tuareg ŵakendanga kufuma kumpoto, ndipo ŵakendanga na ngamila mu chipalamba.[34][35] Ŵanthu ŵakalutilira kusamukira ku vyaru vya kumwera kwa Africa na ku vyaru vya kumpoto kwa Africa, ndipo Chisilamu chikamba kuthandazgika. Ŵarabu ŵakawukira caru ca North Africa mu vilimika vya m'ma 700 C.E., ndipo ivi vikapangiska kuti ŵanthu ŵanandi ŵasamire kumwera. Mu nyengo iyi, mu Sahel mukaŵa maufumu ghanandi. Nkhani yakulondezgapo yikulongosora umo maufumu ghanyake ghakaŵira.

Mali Empire (1200s–1400s)[lemba | kulemba source]

Ufumu wa Mali ukaŵa ufumu wa Mandinka uwo ukayambika na Sundiata Keita (r. 1230 ⁇ 1255) mu 1230 ndipo ukakhalako mpaka 1600. Nga umo vyayowoyekera mu buku la Sundiata, Mali yikaŵa chigaŵa cha ufumu wa Sosso, uwo ukafumako ku ufumu wa Ghana. Kufuma apo, Mali wakathereska Sosso pa nkhondo ya Kirina mu 1235 na Ghana mu 1240.[36][37] Kufumira ku chigaŵa icho chikaŵa pafupi na mphaka ya Guinea na Mali, ufumu uwu ukakuranga mu nyengo ya mathemba ghakulondezgana ndipo ukafika pa mphepete mwa msewu wa malonda wa Trans-Sahara, ndipo ukafika pa mtunda ukuru chomene mu nyengo ya muwuso wa Mansa Musa (r. 1312–1337). Pa nyengo iyi, vigaŵa vinyake ivyo sono ni chigaŵa cha Tillabéri mu Niger vikaŵa pasi pa Ŵamali. Mansa Musa, uyo wakaŵa Musilamu, wakacita haji mu 1324-1325, ndipo wakawovwira kuti Chisilamu chisanuzgike mu ufumu wake. "Vikuwoneka kuti ŵanthu ŵanandi ŵakalutilira kulondezga visambizgo vyawo vya chisopa chautesi m'malo mwa kusopa chisopa chautesi".[36][38] Ufumu ukamba "kuwelera pasi" mu vyaka vya m'ma 1500, chifukwa cha kulimbana kwa awo ŵakeneranga kuŵa mafumu, mathemba ghambura nkhongono, kwendeska malonda gha ku Europe ku mphepete mwa nyanja, na kugaluka kwa ŵanthu ŵa mtundu wa Mossi, Wolof, Tuareg na Songhai.[38] Ufumu wa ku Mali ukalutilira m'paka m'ma 1600.

Songhai Empire (1000s–1591)[lemba | kulemba source]

Map of the Songhai Empire, overlaid over modern boundaries

Ufumu wa Songhai ukacemeka kuyana na mtundu wawo, Songhai panji Sonrai, ndipo ukaŵa mu Mali, mumphepete mwa mlonga wa Niger. Songhai wakamba kukhala mu cigaŵa ici mu virimika vya m'ma 700 na vya m'ma 800; ndipo mu virimika vya m'ma 1000, Gao (uyo kale ukaŵa msumba ukuru wa ufumu wa Gao) ndiyo yikaŵa msumba ukuru wa ufumu uwu.[39][40] Kufuma mu 1000 mpaka 1325, ufumu wa Songhai ukaŵa pa mtende na ufumu wa Mali, uwo ukaŵa kumanjiliro gha dazi. Mu 1325 Songhai wakathereskeka na Mali mpaka apo yikapokereraso wanangwa wake mu 1375. Mu nyengo ya themba Sonni Ali (r. 1464 ⁇ 1492) Songhai wakatora ndondomeko yakusazgikira iyo yikatora malo ghapachanya chomene mu nyengo ya muwuso wa Askia Mohammad I (r. 1493 ⁇ 1528); pa nyengo iyi ufumu ukakura kufuma ku Niger-bend heartland, kusazgapo kumafumiro gha dazi uko vigaŵa vinandi vya kumanjiliro gha dazi kwa Niger vikawa pasi pa muwuso wake, kusazgapo Agadez uyo wakathereskeka mu 1496.[18][41][42] Ufumu uwu ukatondeka kulimbana na kuwukira kwa ufumu wa Saadi wa ku Morocco ndipo ukathereskeka pa nkhondo ya ku Tondibi mu 1591; pamanyuma ukagaŵikana mu maufumu ghachokochoko.[40]

Sultanate of Aïr (1400s–1906)[lemba | kulemba source]

The Grand Mosque of Agadez

Mu 1449 kumpoto kwa Niger, Sultanate of Aïr wakapangika na Sultan Ilisawan, uyo wakakhalanga ku Agadez. Pakwamba, msumba uwu ukaŵa waka malo ghakusungirako malonda gha ŵanthu ŵa mtundu wa Hausa na ŵa mtundu wa Tuareg. Mu 1515, Aïr wakathereskeka na Songhai, ndipo wakalutilira kuŵa cigaŵa ca ufumu uwu mpaka apo ukamalira mu 1591.[18][43] Mu vyaka vyakulondezgapo, ufumu uwu "ukwenera kuti ukayamba kuchepa" cifukwa ca nkhondo za pakati pa mafuko. Mu vyaka vya m'ma 1800, ŵanthu ŵa ku Europe ŵakati ŵafika pa malo agha, msumba wa Agadez ukaŵa mu mahami ndipo Ŵafalansa ndiwo ŵakamba kuwupoka.[18][43]

Kanem–Bornu Empire (700s–1700s)[lemba | kulemba source]

Ku mafumiro gha dazi, ufumu wa Kanem ⁇ Bornu ukaŵa na mazaza pa malo agho ghakaŵa pafupi na Nyanja ya Chad. Mzinda uwu ukasangika na ŵanthu ŵa mtundu wa Zaghawa mu vyaka vya m'ma 800 C.E. ndipo ukaŵa ku Njimi, kumpoto cha kumafumiro gha dazi kwa nyanja iyi. Ufumu uwu ukakuranga pachokopachoko, kusazgapo nyengo ya muwuso wa Sayfawa uwo ukamba mu 1075 pasi pa Mai (mfumu) Hummay.[44][45] Ufumu uwu ukafika pachanya chomene mu vyaka vya m'ma 1200, chifukwa cha kulimbikira kwa Mai Dunama Dibbalemi (r. 1210 ⁇ 1259), ndipo ukakura "wakusambazga" chifukwa cha kuwusa kwake kwa ma Trans-Saharan malonda; vigaŵa vinandi vya kumafumiro gha dazi na kumwera-kumafumiro gha dazi kwa Niger, kusazgapo Bilma na Kaouar, vikaŵa pasi pa muwuso wa Kanem mu nyengo iyi. Ŵamalonda Ŵaarabu ndiwo ŵakiza na cisopo ca Cisilamu mu caru ici mu virimika vya m'ma 1100, ndipo ŵanthu ŵanandi ŵakamba kusopa cisopo ici. Mu vyaka vya m'ma 1400, ŵanthu ŵa mtundu wa Bulala ŵakasuzga Kanem kuti wafumire kumanjiliro gha dazi kwa Nyanja ya Chad, uko kukamanyikwanga kuti Ufumu wa Bornu. Ufumu uwu ukawusanga mu tawuni ya Ngazargamu, iyo sono ni mphaka ya Niger na Nigeria.[46][45][47] Bornu "wakakura comene" mu nyengo ya muwuso wa Mai Idris Alooma (wakababika ca mu 1575-1610) ndipo wakathereskaso vigaŵa vinandi vya Kanem, lekani ufumu uwu ukacemekanga kuti 'Kanem ⁇ Bornu'. Kuzakafika mu vilimika vya m'ma 1600 na vya m'ma 1700, ufumu wa ku Bornu ukaŵa kuti 'ukumara,' ndipo ukaweleraso ku Nyanja ya Chad.[40][45]

Mu 1730/40, gulu la ŵanthu ŵa ku Kanuri likaluta kukakhala ku Kanem ndipo likambiska ufumu wa Damagaram, uwo ukaŵa ku Zinder. Ufumu uwu ukaŵa pasi pa ufumu wa Borno m'paka apo Sultan Tanimoune Dan Souleymane wakawusira mu vyaka vya m'ma 1800. Ŵasilikari ŵa ku Sokoto ŵakaŵawukira, ndipo ŵakaŵathereska mu 1899.[18]

The Hausa states and other smaller kingdoms (1400s–1800s)[lemba | kulemba source]

Overlooking the town of Zinder and the Sultan's Palace from the French fort (1906). The arrival of the French spelled an end for precolonial states like the Sultanate of Damagaram which carried on only as ceremonial "chiefs" appointed by the colonial government.

Pakati pa Mlonga wa Niger na Nyanja ya Chad kukaŵa uthemba wa Hausa, uwo ukazingilizga cigaŵa ca Hausaland ico pamanyuma cikazgoka mphaka ya Niger na Nigeria. Ŵanthu ŵa ku Hausa ŵakuyowoyeka kuti ni ŵanthu awo ŵakafuma ku mpoto na kumafumiro gha dazi, ndipo ŵakamba kuŵa ŵanthu ŵakupambana mu vyaka vya m'ma 900 na 1400.[48][18][49] Ŵakazomera chisopa cha Chisilamu kufuma mu vyaka vya m'ma 1400, ndipo nyengo zinyake visopa ivi vikaŵanga pamoza na visopa vinyake, ndipo vikapangiska kuti visopa ivi viŵe vyakupambana. Magulu ghanyake gha ŵanthu ŵa mtundu wa Hausa nga ni Azna, ghakaleka kusopa chisopa cha Chisilamu. (Chigaŵa cha Dogondoutchi chikulutilira kuŵa na ŵanthu awo ŵakugomezga kuti kuli vyamoyo).[18][40] Maufumu gha ku Hausa ghakaŵa ghakukolerana yayi, kweni ghakaŵanga na maufumu ghakupambanapambana agho ghakaŵanga ghakupambana. Ŵakaŵanga na gulu la ŵakaronga ndipo ŵakacitanga vinthu mwakuyana na umo ŵanthu ŵakenderanga. Mathemba gha Ŵahausa ghakasankhikanga na ŵanthu ŵakumanyikwa ŵa mu caru ndipo ghakaŵanga na mazaza ghakufumiskapo. Maufumu gha ku Hausa ghakaŵa na vigaŵa vinkhondi na viŵiri ivyo vikapangika na ŵana ŵankhondi na yumoza ŵa Bawo.[48][40] Bawo wakaŵa mwana yekha wa Daurama na Bayajidda (Abu Yazid kuyana na ŵanthu ŵanyake awo ŵakumanya mdauko) awo ŵakafuma ku Baghdad. Maufumu ghankhondi na ghatatu gha ku Hausa ghakaŵa Daura, Kano, Rano, Zaria, Gobir, Katsina na Biram.[39][18][49] Nkhani iyi yikulongosoraso kuti Bawo wakaŵa na ŵana ŵanayi na mwanakazi munyake, ndipo ndiwo ŵakambiska mtundu wa 'Banza (wambura kuzomerezgeka) Bakwai': Zamfara, Kebbi, Nupe, Gwari, Yauri, Ilorin na Kwararafa. Boma linyake lichoko chomene ilo likaŵa la Konni, likaŵa la Birni-N'Konni.[43]

The Fulani (also called Peul, Fulbe etc.), a pastoral people found throughout the Sahel, began migrating to Hausaland during the 1200s–1500s.[40][48] Mu vyaka vya m'ma 1800, ŵanthu ŵa mtundu wa Fulani ŵakakondwa yayi na chisopa cha Chisilamu icho chikaŵako pa malo agha. Munthu munyake wakusambira chomene wa mtundu wa Fulani, zina lake Usman Dan Fodio (wakafuma ku Gobir) wakati mu 1804 wakambiska chisopa cha Chisilamu.[43][18][50] Wati wathereska vigaŵa vinandi vya Hausaland (kweni ufumu wa Bornu ukaŵa kuti ngwambura kukolerana na ufumu wake yayi), mu 1809 wakapharazga ufumu wa Sokoto. Ŵanthu ŵanyake ŵa mtundu wa Hausa ŵakapona cifukwa cakuti ŵakacimbilira kumwera, nga ni ŵanthu ŵa mtundu wa Katsina awo ŵakasamira ku Maradi, kumwera kwa Niger. Vinyake mwa vyaru ivi vikasuzga Caliphate ndipo nyengo ya nkhondo yikamba, vyaru vinyake (nga ni Katsina na Gobir) vikalutilira kujiyimira paŵekha, apo kunyake vikapangika vyaru viphya (nga ni Sultanate of Tessaoua). Ufumu wa Caliphate ukalutilira kukhalako mpaka apo "wakatimbanizgika comene" cifukwa ca kuwukira kwa mulongozgi wa nkhondo Rabih az-Zubayr, uyo wakakhalanga ku Chad, ndipo paumaliro ukawira mu mawoko gha Ŵabritish mu 1903, ndipo pamasinda caru cake cikagaŵikana pakati pa Britain na France.

Maufumu ghanyake ghacoko mu nyengo iyi ni ufumu wa Dosso, uwo ukaŵako mu 1750, uwo ukalimbana na muwuso wa Hausa na Sokoto.[43]

Colonial (1900–58)[lemba | kulemba source]

Mu vyaka vya m'ma 1800 ŵanthu ŵanyake ŵa ku Europe ŵakaluta ku malo agho ghakachemeka Niger, nga ni Mungo Park (mu 1805 ⁇ 06), Oudney-Denham-Clapperton expedition (1822 ⁇ 25), Heinrich Barth (1850 ⁇ 55; na James Richardson na Adolf Overweg), Friedrich Gerhard Rohlfs (1865 ⁇ 67), Gustav Nachtigal (1869 ⁇ 74) na Parfait-Louis Monteil (1890 ⁇ 92).

Vyaru vinyake vya ku Europe vikaŵa kale na virwa vinyake mu Africa, ndipo mu vyaka vya m'ma 1900, vikamba kughanaghanira vyakumukati mwa caru ici. Ndondomeko iyi yikamanyikwa na zina lakuti 'Chisulo cha ku Africa' ndipo yikamara na ungano uwo ukacitikira ku Berlin mu 1885. Pa ungano uwu, vyaru ivyo vikaŵa na mazaza ghakupambanapambana vikalongosora umo vyaru vya mu Africa vikwenera kugaŵikana. Pa cifukwa ici, caru ca France cikapoka cigaŵa ico cikaŵa mu mphepete mwa Mlonga wa Niger (cigaŵa ico lero ni Mali na Niger). Kufuma apo, caru ca France cikamba kuwusa nadi caru ici. Mu 1897, msilikari wa ku France Marius Gabriel Cazemajou wakatumika ku Niger; iyo wakafika ku Sultanate of Damagaram mu 1898 ndipo wakakhala ku Zinder ku khoti la Sultan Amadou Kouran Daga ⁇ . Wakakomeka pamanyuma pakuti Daga wakawopanga kuti wangakolerana na mulongozgi wa nkhondo Rabih az-Zubayr wa ku Chad. Mu 1899-1900, France yikanozga maulendo ghatatu ghakuluta ku vyaru vya ku Africa. Maulendo agha ghakaŵa gha Ŵamitundu kufuma ku French Congo, Foureau-Lamy kufuma ku Algeria na Voulet kufuma ku Timbuktu. Ŵasilikari ŵatatu aŵa ŵakakumana ku Kousséri (kumanjiliro gha dazi kwa Cameroon) ndipo ŵakathereska ŵasilikari ŵa Rabih az-Zubayr pa nkhondo ya ku Kousséri. Gulu la Voulet-Chanoine "likasuzgika na nkhaza", ndipo "likamanyikwanga chomene" chifukwa cha kupoka vinthu, kupoka, kukolelera na kukoma ŵanthu ŵa ku Niger. Pa 8 May 1899, pakuwezgera cifukwa ca kukana kwa fumukazi Sarraounia, kapitawo Voulet na ŵanalume ŵake ŵakakoma ŵanthu wose ŵa mu muzi wa Birni-N'Konni, ndipo ici cikaŵa "cinthu cakofya comene mu mbiri ya French colonial". Macitiro gha Voulet na Chanoine ghakapangiska "mbuwu" ndipo Paris wakeneranga kunjilirapo; apo Lieutenant-Colonel Jean-François Klobb wakakumana na gulu ili pafupi na Tessaoua kuti waŵafumiskeko udindo, wakakomeka. Lt. Paul Joalland, uyo kale wakaŵa mulara wa Klobb, na Lt. Paumaliro Octave Meynier ndiyo wakambiska gulu ili, pamasinda pa kugaluka uko kukakoma Voulet na Chanoine.

Boma la ŵasilikari la Niger likapangika mu Disembala 1904 ku Upper Senegal na Niger (pamanyuma ku Burkina Faso, Mali na Niger) ndipo likuru lake likaŵa Niamey. Mpaka wa ku Britain na Nigeria ukamara mu 1910, pakuti vyaru viŵiri ivi vikaŵa kuti vyakolerana kale mu mapangano gha pakati pa 1898 na 1906. Msumba wa boma ili ukasamuskikira ku Zinder mu 1912 apo boma la Niger likapatukana na la Upper Senegal na la Niger, ndipo likasamuskikira ku Niamey mu 1922 apo Niger yikazgoka boma la Ŵafalansa ku West Africa. Malire gha Niger ghakaŵikika mu vigaŵa viŵiri ndipo ghakaŵikika pa malo ghake mu ma 1930. Mu nyengo iyi vinthu vikasintha mu vigaŵa vinyake. Vigaŵa vya kumanjiliro gha dazi kwa mlonga wa Niger vikapelekeka ku Niger mu 1926-1927, ndipo apo boma la Upper Volta (lero ni Burkina Faso) likamara mu 1932-1947, vigaŵa vinandi vya kumafumiro gha dazi kwa charu ichi vikasazgikira ku Niger.

Ŵafalansa ŵakagwiliskira nchito muwuso wambura kulongosoka, kuti ŵalutilire kuwusa mu nyengo ya ŵakoloni, uku ŵakuzomera kuwusa kwa Ŵafalansa. Zarma wa ku ufumu wa Dosso wakazomera kuwusika na Ŵafalansa, ndipo wakaŵagwiliskiranga nchito nga mbalwani kuti ŵarwe na ŵanthu ŵa ku Hausa na ŵanyakhe awo ŵakakhalanga kufupi na iwo. Ŵakawona kuti boma la France likukhumba kuwukira, nga ni kuwukira kwa Kobkitanda mu chigaŵa cha Dosso (1905 ⁇ 06), uko wakalongozgekanga na Alfa Saibou, na kuwukira kwa Karma mu chigodobu cha Niger (December 1905 ⁇ March 1906) uko wakalongozgekanga na Oumarou Karma.[18][43][51] Nangauli Ŵafalansa ŵakakhozgeranga ŵanthu awo ŵakakhalanga waka kumwera, kweni ŵakasuzgikanga chomene na Ŵatuwareg ku mpoto. Ŵakafika ku Agadez mu 1906. Ŵanthu ŵa mtundu wa Tuareg ŵakalutilira kulimbana na ŵanthu ŵa mtundu wa Kaocen, ndipo ŵakagalukira boma. Pa nyengo iyi, Ag Mohammed Wau Teguidda Kaocen wakadangiliranga gulu la ŵanthu ŵa mtundu wa Senussi. Ŵafalansa ŵakakhazikiska boma la ŵanthu ŵambura kugomezgeka, ndipo "kuwelera pasi na kulekeka" kwa cigaŵa ca kumpoto kwa caru ici kukalutilira, ndipo kukaŵaso njara. Nangauli charu ichi chikaŵa "chambura kukhazikika", kweni vinthu vikasintha mu Niger mu nyengo ya Ufumu wa Ŵaroma. Vinthu vyakuti viwovwire ŵanthu kusanga cakurya vikapangika pamanyuma pa njara zikuru izo zikaŵako mu 1913, 1920, na 1931.[18][43]

Pa nyengo ya Nkhondo Yachiŵiri ya pa Charu Chose, apo caru ca France cikaŵa mu mawoko gha Nazi, Charles de Gaulle wakalemba chikalata chakucemeka kuti Brazzaville Declaration, ico cikayowoya kuti ufumu wa France uzamumalizgika na boma la France. Boma la France, ilo likaŵako kufuma mu 1946 m'paka mu 1958, likapeleka wanangwa ku ŵanthu awo ŵakakhalanga mu vyaru ivyo vikaŵa pasi pa Britain kuti ŵaŵe ŵenekaya ŵa charu cha France. Pa nyengo iyi ndipo chipani cha Nigerien Progressive Party (Parti Progressiste Nigérien, panji PPN, icho pakwamba chikaŵa chigaŵa cha African Democratic Rally, panji Rassemblement Démocratique Africain  ⁇  RDA) chikapangika pasi pa ulongozgi wa msambizgi wakale Hamani Diori, nga ni chipani cha Movement Socialiste Africain-Sawaba (MSA), icho chikalongozgekanga na Djibo Bakary. Pamanyuma pa Dango la Ŵapharazgi ŵa ku vyaru vinyake (Loi Cadre) la pa 23 Julayi 1956 na kukhazikiskika kwa boma la Fifth French Republic pa 4 Disembala 1958, charu cha Niger chikamba kuŵa na mazaza ghekha mu French Community. Pa Disembala 18, 1958, boma la Niger likapangika ndipo Hamani Diori ndiyo wakaŵa mulongozgi wa boma ili. Mu 1959 boma likakanizga MSA cifukwa ca kutinkha comene ŵanthu ŵa ku France. Pa 11 July 1960, Niger yikasankha kuti yifumemo mu French Community ndipo yikamba kujiyimira payekha pa 3 August, 1960 nyengo ya pakati pa usiku. Ntheura Diori wakaŵa pulezidenti wakwamba wa charu ichi.[52][53]

Post-colonial (1960–)[lemba | kulemba source]

Diori years (1960–74)[lemba | kulemba source]

Pulezidenti Hamani Diori na Pulezidenti wa ku Germany Heinrich Lübke ŵakutawuzga wumba pa ulendo wa boma ku Niamey, 1969. Muwuso wa Diori ukaŵa wa chipani chimoza pera ndipo ukaŵa na "ubwezi uwemi" na vyaru vya kumanjiliro gha dazi.

Kwa vyaka 14 vyakwambilira vya ufumu wa Niger, boma likaŵa na chipani chimoza icho chikaŵa pasi pa Hamani Diori.[54] M'ma 1960 ŵanthu ŵakasambira vinandi yayi pa nkhani ya masambiro, kweniso vinthu vikasintha pa nkhani ya chuma na mafakitale.[43] Diori wakazomerezga kuti ku France kuŵe migodi ya uranium ku Arlit ndipo wakawovwira France pa nkhondo ya ku Algeria.[43] Mdauko wa vyaru vinyake vya mu Africa ukaŵa "uwemi", kupaturako Dahomey (Benin), cifukwa ca mphindano ya mphaka. Mu nyengo yose iyi, boma la Niger likaŵa na chipani chimoza pera, ndipo Diori wakapona pa chiŵembu icho chikachitika mu 1963 na chiyezgo cha kumukoma mu 1965; viŵembu vinandi ivi vikachitikanga na gulu la Djibo Bakary la MSA-Sawaba ilo likambiska chigaluka mu 1964.[43][55] Mu ma 1970, masuzgo gha vyachuma, njara, na milandu ya vimbundi na kuleka kunozga makora vyakurya, vikapangiska kuti boma liwukirepo ndipo boma la Diori likathereskeka..

First military regime (1974–1991)[lemba | kulemba source]

Wupu uwu ukapangika na Col. Seyni Kountché na gulu la ŵasilikari lakucemeka Conseil Militaire Supreme, ndipo Kountché wakalutilira kuwusa caru mpaka apo wakafwira mu 1987.[43] The first action of the military government was to address the food crisis.[56] Nangauli boma la Diori likafwatura ŵakayidi awo ŵakakhalanga mu jele chifukwa cha ndyali, kweni wanangwa wa ŵanthu na wanangwa wa ŵanthu "ukalutilira kunangika". Pakaŵaso viyezgo vya kupoka boma (mu 1975, 1976 na 1984) ivyo vikatimbanizgika, ndipo awo ŵakavipangiska ŵakalangika.[43]

Kountché wakakhumbanga kupanga "bungwe lakukhozga ŵanthu", ilo likasanganga ndalama zinandi kufuma ku migodi ya uranium ku Agadez Region. Makampani gha boma ghakapangika, nyumba zinandi zikapangika (kuzenga misewu, masukulu, na malo ghakusungirako umoyo), ndipo pakaŵaso vimbundi mu mawupu gha boma, ivyo Kountché wakaleka yayi kulanga. M'ma 1980, Kountché wakamba kucepeskako mazaza gha ŵasilikari, ndipo boma likamba kucepeskako mazaza gha ŵasilikari, na kuyezgayezga kuti boma liŵe nga ni ŵanthu. Chuma chikamba kukwera chomene apo mitengo ya uranium yikakhira, ndipo boma la IMF likamba kukanizga ŵanthu kugura vinthu vyawo, ndipo ivi vikapangiska kuti ŵanthu ŵanyake ŵa mu Nigeria ŵakane. Mu 1985, ŵanthu ŵa mtundu wa Tuareg ŵakagaluka ku Tchintabaraden. Kountché wakafwa mu Novembala 1987 cifukwa ca kansa ya mu wongo, ndipo wakasinthika na mulongozgi wake wa ŵasilikari, Col. Ali Saibou uyo wakazomelezgeka kuŵa mulongozgi wa Supreme Military Council pamanyuma pa mazuŵa ghanayi.

Saibou wakawuskapo vinthu vinyake ivyo vikacitikanga mu nyengo ya Kountché (nga ni polisi ya cisisi na kuŵika malango pa vinthu ivyo vikuyowoyeka mu nyuzipepara), ndipo wakambiska ndondomeko ya kusintha vinthu mu ndyali iyo yikalongozgekanga na gulu limoza (Mouvement National pour la Société du Développement, panji MNSD). Boma lakwamba likaŵa la Ŵaroma, ndipo lachiŵiri likaŵa la Ŵaroma. General Saibou wakazgoka pulezidenti wakwamba wa Second Republic pamanyuma pakutonda pa chisankho cha pulezidenti pa 10 December 1989.

Mulimo wa Pulezidenti Saibou wa kuwongolera kusintha vinthu mu ndyali watondeka cifukwa ca ivyo ŵamalonda na ŵana ŵa sukulu ŵakukhumba kuti paŵe demokilase ya vipani vinandi. Pa 9 February, 1990, ku Niamey kukaŵa chiwawa icho chikapangiska kuti ŵana ŵa sukulu ŵatatu ŵakomeke, ndipo ivi vikapangiska kuti boma na vyaru vinyake viŵachichizge kuti ŵasinthe vinthu. Kuumaliro wa 1990, boma la Saibou likazomera ivyo ŵakakhumbanga. Pa nyengo iyi, masuzgo ghakambaso mu chigaŵa cha Agadez apo gulu la ŵanthu ŵa mtundu wa Tuareg likalukira tawuni ya Tchintabaraden (uyo ŵanyake ŵakughanaghana kuti ndiwo ŵakambiska kuwukira kwa mtundu wa Tuareg), ivyo vikapangiska kuti ŵasilikari ŵakome ŵanthu ŵanandi chomene. (Ŵanthu ŵanandi ŵakumanya yayi unandi wa ŵanthu awo ŵakakomeka, kweni ŵanyake ŵakughanaghana kuti ŵanthu aŵa ŵakakwana 70 panji 1,000).[43]

Ali Saibou, President 1987–93, helped oversee the transition from military to civilian rule

National Conference and Third Republic (1991–1996)[lemba | kulemba source]

Msonkhano wa National Sovereign wa mu 1991 unabweretsa demokalase ya zipani zambiri. Kwambira pa Julayi 29 mpaka pa Novembala 3, pa ungano wa caru cose uwu pakawungana ŵanthu ŵa mitundu yose kuti ŵapeleke ulongozgi wakukhwaskana na umo vinthu viŵirenge mu caru. Pa ungano uwu pakaŵa Prof. André Salifou ndipo wakapangiska pulani ya boma lakusintha vinthu; ilo likaŵikika mu Novembala 1991 kuti lilongozge vinthu vya boma mpaka apo maboma gha Third Republic ghakaŵikira mu Epulero 1993. Pamanyuma pa ungano wa National Sovereign Conference, boma la nyengo yichoko waka likalemba dango la chalo ilo likasintha dango la chipani chimoza ilo likaŵako mu 1989, ndipo likapeleka wanangwa ku ŵanthu ŵanandi. Ndondomeko yiphya ya malango yikazomerezgeka pa 26 Disembala 1992. Pamanyuma pa ichi, chisankho cha pulezidenti chikachitika ndipo Mahamane Ousmane wakaba pulezidenti wakwamba wa Third Republic pa 27 March 1993.[43][57] Mu nyengo ya Ousmane, boma likasintha kankhondi na kankhondi, ndipo mu 1995 kukaŵa mavoti gha wupu wa malango.

Nkhaza mu Agadez Region zikalutilira mu nyengo iyi, ivyo vikapangiska kuti boma la Niger lisayinire phangano la mtende na ŵakugaluka ŵa Tuareg mu 1992. Kweni phangano ili likaŵa lawaka chifukwa cha kususkana pakati pa ŵanthu ŵa mtundu wa Tuareg. Ŵanthu ŵanyake ŵa mtundu wa Toubou ŵakakwiya na ivyo boma la Niger likacita ku vigaŵa vyawo. Iwo ŵakatenge boma la Niger likutondeka kovwira ŵanthu ŵa mtundu uwu. Mu Epulero 1995, boma likasazga phangano la mtende na gulu la ŵanthu ŵakugaluka ŵa mtundu wa Tuareg, ndipo likazomerezga kuti ŵasilikari ŵanyake awo kale ŵakagalukiranga boma ŵaŵapokelere mu gulu la ŵasilikari, ndipo na wovwiri wa caru ca France, ŵakawovwire ŵanyake kuti ŵambeso umoyo uwemi.[58]

Second military regime and third military regime (1996–1999)[lemba | kulemba source]

Cifukwa cakuti boma likaŵa kuti lindambe kwendera fundo zake, ŵasilikari ŵakacitapo kanthu; pa Janyuwale 27, 1996, Col. Ibrahim Baré Maïnassara wakadangilira kuwukira uko kukawuskapo Pulezidenti Ousmane na kumazga muwuso wa Third Republic.[59][60] Maïnassara wakalongozga wupu wa Conseil de Salut National (National Salvation Council) uwo ukapangika na ŵasilikari awo ŵakaŵapo pa nyengo ya myezi 6, apo ŵakanozga dango la chalo ndipo likapelekeka pa 12 May 1996.

Mu myezi yakulondezgapo, pakaŵaso upharazgi wapadera. Maïnassara wakanjira mu kampeni nga ni munthu wakujiyimira payekha ndipo wakathereska chisankho pa 8 Julayi 1996, chisankho ichi chikawonekanga kuti ntchiheni, chifukwa komiti ya chisankho yikasinthika pa kampeni. Pa nyengo yeneyiyo, Maïnassara wakambiska pulogiramu ya privatization yakuzomerezgeka na IMF na World Bank iyo yikaŵapangiska kuŵa ŵasambazi ŵanji awo ŵakamulondezganga, kweni wupu wa ŵamalonda ukakana. Pamanyuma pa mavoti ghaupusikizgi mu 1999, gulu lakuwukira boma likati lilekerethu kukolerana na boma la Maïnassara. Mu nyengo zambura kumanyikwa (panji kuti wakakhumbanga kucimbira mu caru), Maïnassara wakakomeka pa 9 Epulero 1999 pa Airport ya Niamey.[61][62]

Maj. Daouda Malam Wanké wakayamba kuwusa, ndipo wakapangiska National Reconciliation Council kuti yilongozge pa kulemba dango la chalo la French-style semi-presidential. Ndondomeko iyi yikapelekeka pa Ogasiti 9, 1999, ndipo pamasinda pa Okutobala na Novembala pakachitika visankho vya pulezidenti na vya nduna. Ŵalongozgi ŵa vyaru ŵakayowoya kuti visankho vikachitika mwawanangwa. Pamanyuma pake Wanké wakaleka nchito ya boma.[43]

Fifth Republic (1999–2009)[lemba | kulemba source]

A Tuareg rebel fighter in northern Niger during the Second Tuareg Rebellion, 2008

Wati wawina masankho mu Novembala 1999, Pulezidenti Tandja Mamadou wakalapa pa 22 Disembala 1999 nga ni pulezidenti wakwamba wa Fifth Republic. Mamadou wakawovwira kuti vinthu vyende makora pa nkhani ya ndyali, kweniso kuti vinthu vyende makora pa nkhani ya ndyali.[63][64] Mu Ogasiti 2002, ku Niamey, Diffa, na Nguigmi kukacitika vivulupi mu misasa ya ŵasilikari, ndipo mu mazuŵa ghacoko waka boma likamazga vivulupi. Pa Julayi 24, 2004, kukacitika masankho gha boma kuti ŵasankhe ŵimiliri awo ŵakimikika na boma. Chisankho ichi chikalondezgana na chisankho cha pulezidenti, apo Mamadou wakasankhikaso kwa nyengo yachiŵiri, ntheura wakaŵa pulezidenti wakwamba wa chalo ichi kuwina visankho vyakulondezgana kwambura kuwuskika na ŵasilikari.[43][65] Wupu wakulongozga na wupu wa malango vikalutilira kuyana na umo vikaŵira mu nyengo yakwamba ya pulezidenti: Hama Amadou wakasoleka kuŵa nduna yikuru ndipo Mahamane Ousmane, mulongozgi wa chipani cha CDS, wakasoleka kuŵa mulongozgi wa wupu wa malango (parliament) na ŵanyake.

Mu 2007, ubale pakati pa Pulezidenti Tandja Mamadou na nduna yake "wakatimbanizgika", ivyo vikapangiska kuti mu Juni 2007 wasinthike na Seyni Oumarou pamasinda pa voti ya kuwoneseska kuti palije chigomezgo mu Nyumba ya Malamulo. Pulezidenti Tandja Mamadou wakakhumbanga kuti nyengo ya kuwusa kwake yilute panthazi mwa kusintha dango ilo likakanizganga ŵanthu kuwusa nyengo yitali. Awo ŵakakolerana na fundo yakuti boma likhale kwa nyengo yitali, ŵakakolerana na gulu la ŵanthu ŵakucemeka kuti "Tazartche" (kufuma ku lizgu la Chihausa ilo likung'anamura "kukhala nyengo yitali"), kweni ŵakasuskika na gulu la ŵanthu ŵakucemeka kuti "anti-Tazartche" ilo likaŵa na ŵanthu ŵakulimbana na boma kweniso ŵakususka boma.

Ku mpoto kwa caru ici kukawuka viwawa vya ŵanthu ŵa mtundu wa Tuareg mu 2007. Mu 2009, ŵanthu ŵanandi ŵakakoleka ndipo ŵakamanyikwa kuti mbanthu ŵambura kugomezgeka. Vuto la "kukhazikika" kwa chitetezo m'chigawochi likuganiziridwa kuti ndilo linapangitsa kuti gulu la Al-Qaeda mu Islamic Maghreb (AQIM) likhazikike m'dzikoli.[43]

Fourth military regime (2009–2010)[lemba | kulemba source]

Mu 2009, pulezidenti Tandja Mamadou wakanozga vyakuti wapange referendum kuti wawuskepo muwuso wake, kweni vipani vinyake vikakolerana navyo yayi. Pamanyuma Mamadou wakasintha na kukhazikiska dango liphya, ilo Khoti la Vyamalango likati ndambura kuzomerezgeka, ivyo vikapangiska kuti Mamadou wasankhepo Khoti ili na kupoka mazaza ghapadera.[66][67] Ŵanthu ŵakususka ŵakakana kupulika fundo iyi, ndipo dango la chalo likapokeka na ŵanthu 92.5% ndipo ŵanthu 68% ŵakaluta ku mavoti, kuyana na ivyo vikawoneka. Ndondomeko iyi yikapangiska kuti paŵe muwuso wa chalo cha 6 na boma la pulezidenti, na boma la kanyengo ka vyaka vitatu la Tandja Mamadou. Vinthu ivi vikapangiska kuti mu caru muŵe vivulupi pa ndyali na pa umoyo wa ŵanthu.

Mu Febuluwale 2010, ŵasilikari ŵakakhazikiska boma la Salou Djibo, chifukwa chakuti Tandja wakakhumbanga kusazgirako nyengo iyo wakhalenge mu boma. Wupu wakulongozgeka na Djibo, ukacita ndondomeko ya kusintha kwa vinthu, ndipo ukasora dango la chalo, na kupanga mavoti mu 2011.

Seventh Republic (2010–)[lemba | kulemba source]

Pamanyuma pa kupika dango la chalo mu chaka cha 2010 na kusankhika kwa pulezidenti chaka chimoza pamanyuma, Mahamadou Issoufou wakasankhika kuŵa pulezidenti wakwamba wa chalo cha 7th Republic; ndipo wakasankhikaso mu chaka cha 2016.[68][43] Ndondomeko iyi yikapangiska kuti paŵe muwuso wa mulongozgi yumoza, uwo ukalekeka chaka chimoza kumanyuma. Mu 2011, boma likakhumba kumupoka, kweni likamutondeska ndipo ŵalongozgi ŵake ŵakakakika. Nyengo iyo Issoufou wakaŵa paudindo yikamanyikwa na masuzgo agho ghakaŵapo chifukwa cha nkhondo iyo yikachitikanga ku Libya na kumpoto kwa Mali, uchigaluka uwo ukachitikanga kumanjiliro gha dazi kwa Niger na al-Qaeda na Islamic State, uchigaluka wa Boko Haram uwo ukachitikanga ku Nigeria uwo ukafika na kumwera cha kumafumiro gha dazi kwa Niger, na kugwiliskira ntchito charu cha Niger nga ni charu icho ŵanthu ŵakujumphamo kuti ŵalute ku charu chinyake. Ŵasilikari ŵa ku France na America ŵakovwira Niger kulimbana na masuzgo agha..[69]

Pa Disembala 27, 2020, ŵanthu ŵa ku Nigeria ŵakaluta ku mavoti pamanyuma pakuti Issoufou wapharazga kuti wafumengepo pa udindo, na kunozga nthowa kuti vinthu viŵe makora. Pakaŵavya uyo wakasangika na voti yinandi, kweni Mohamed Bazoum ndiyo wakasanga 39.33%. Kuyana na dango la chalo, pa 20 February 2021, pakachitika chisankho chachiŵiri, ndipo Bazoum wakapokera 55.75% ya mavoti ndipo uyo wakususka (ndipo kale wakaŵa pulezidenti) Mahamane Ousmane wakapokera 44.25%, kuyana na ivyo komiti ya chisankho yikayowoya.

Pa 31 Malichi 2021, ŵasilikari ŵa Niger ŵakathereska chiŵembu cha ŵasilikari ku Niamey. Ŵanthu ŵakapulika kuphulika kwa futi mu nyumba ya pulezidenti. Cinthu ici cikacitika mazuŵa ghaŵiri pambere Mohamed Bazoum, uyo wakaŵa kuti wasankhika waka kuŵa pulezidenti wa caru ici, wandambe mulimo wake. Ŵasilikari ŵa boma ŵakakora ŵanthu ŵanyake. Pa 2 April, 2021, Bazoum wakalambikwa kuŵa pulezidenti wa Niger.[70]

Makhalilo gha charu[lemba | kulemba source]

A map of Niger
Satellite image of Niger

Charu ichi chili ku West Africa ndipo chili pakati pa Sahara na vigaŵa vya kumwera kwa Sahara. Charu ichi chili kumafumiro gha dazi kwa Nigeria na Benin, kumanjiliro gha dazi kwa Burkina Faso na Mali, kumpoto kwa Algeria na Libya, ndipo kumafumiro gha dazi kwa Chad.

Charu ichi chili pakati pa 11° na 24°N, kweniso pakati pa 0° na 16°E. Munda wake ngwakuti 1,267,000 square kilometres (489,191 sq mi) ndipo 300 square kilometres (116 sq mi) ni maji. Ici cikung'anamura kuti ni caru cikuru comene kuluska ca France, ndipo nchigaŵa ca nambara 21 pa caru cose.[71]

Charu ichi chili na mphaka na vyaru 7, ndipo chili na utali wa makilomita 5,697. Mphepete mwa nyanja iyi muli charu cha Nigeria icho chili na mtunda wa makilomita 1,497. Charu cha Chad chili kumafumiro gha dazi, ndipo chili pa mtunda wa makilomita 1,175. Charu cha Algeria chili kumpoto-kumanjiliro gha dazi, ndipo cha Mali chili pa mtunda wa makilomita 821. Charu cha Niger chili na mphaka na Burkina Faso pa 628 km (390 mi) na Benin pa 266 km (165 mi) na kumpoto-mpoto-kumanjiliro gha dazi kwa Libya pa 354 km (220 mi).

Malo gha pasi chomene ni pa Mlonga wa Niger, ndipo ghakukwera mamita 200. Malo ghapachanya chomene ni Mont Idoukal-n-Taghès mu mapiri gha Aïr.

Climate[lemba | kulemba source]

Map of Köppen climate classification

Ku malo ghanyake, nyengo ya kotcha na ya chipalamba yikupangiska kuti moto uŵeko kanandi.[72] Kumwera kwa caru ici kuli malo ghakuzizima agho ghakukhala mumphepete mwa Mlonga wa Niger. Malo agha ghakaŵa mapopa, ndipo kumwera kukaŵa mapiri, kumpoto kukaŵa mapiri.

Biodiversity[lemba | kulemba source]

An elephant in the W National Park

Charu cha Niger chili na vigaŵa vinkhondi: Savanna ya Sahelian Acacia, Savanna ya West Sudan, Savanna ya Lake Chad, South Saharan steppe and woodlands, na West Saharan montane xeric woodlands.

Kumpoto kwa caru ici kuli mapopa na malo ghanyake ghambura mapopa. Vinyama vinyake ivyo vikukhala mu chigaŵa ichi ni viyuni nga ni viyuni vya addax antelope, oryx, gazelle, ndipo ku mapiri kuli mberere za mtundu wa Barbary. Ku chigaŵa cha kumpoto kwa charu ichi, kuli malo ghakucemeka Aïr and Ténéré National Nature Reserve.

Kumwera kwa caru ici kuli vigaŵa ivyo ni vyakupambanapambana. W National Park, iyo yili ku mphaka ya Burkina Faso na Benin, njimoza mwa "malo ghakuzirwa comene" ku vyamoyo vyamuthengere ku West Africa. Malo agha ghakucemeka WAP (W ⁇ Arli ⁇ Pendjari) Complex. Ku malo agha kuli nkharamu za ku West Africa, ndipo kuli nkharamu ya Northwest African cheetah.

Vinyama vinyake vyamuthengere ni njovu, njati, mphoyo, mphoyo za mu thengere, na mphoyo za ku mphepete. Giraffe wa ku West Africa wakusangika kumpoto uko wali na ŵanthu ŵanandi comene.

Vinyake mwa vinthu ivi ni umo ŵalimi ŵakunanga vinthu chifukwa cha kukwera kwa unandi wa ŵanthu, kuska vyakurya mwambura kuzomerezgeka, moto wa mu nkhorongo mu vigaŵa vinyake, na umo ŵanthu ŵakunjilira mu malo agho ghakuphulika na maji gha mu Mlonga wa Niger kuti ŵalimenge mpunga. Vigeŵenga ivyo vili kuzengeka pa Mlonga wa Niger mu vyaru vya Mali na Guinea, kweniso mu Niger, ndivyo vyapangiska kuti maji gha mu Mlonga wa Niger ghaleke kwenda makora, ndipo ivi vikukhwaska comene malo agho tikukhala. Cinyake ico cikupangiska kuti viŵeto viluwenge ni "kuŵavya ŵantchito ŵakukwana" kuti ŵavikilire viŵeto mu malo ghakusungirako viŵeto.

Mulimi wakuŵawovwira kuti ŵaleke kusuzgika na mphepo kufuma waka mu 1983 kuti ŵapange vyakurya vinandi na makuni, kweniso kuti ŵaleke kusuzgika na mphepo.[73]

Boma na ndyali[lemba | kulemba source]

Pa Okutobala 31, 2010, boma liphya la Niger likazomerezgeka. Likawuskaso ndondomeko ya kuwusa ya pulezidenti ya mu 1999 (Fifth Republic) apo pulezidenti wakusankhika na ŵanthu wose kwa vilimika vinkhondi, ndipo nduna yikuru iyo yikwimikika na pulezidenti ndiyo yikucita mulimo wa kuwusa.

Pa 26 May 2009, Pulezidenti Tandja wakathura nyumba ya malango pamanyuma pakuti khoti la malango la boma la boma la Malawi likanizga ndondomeko ya kupanga referendum pa nkhani ya kuzakazomerezga kuti waŵepo paudindo kachitatu. Mwakuyana na dango la boma, mu myezi yitatu yikeneranga kufika nyengo yakuti ŵasole nyumba ya malango yiphya. Ivi vikapangiska kuti paŵe kulimbana pakati pa Tandja, uyo wakakhumbanga kuti wamalizge mazaza ghake agho ghakaŵa gha nyengo yichoko waka, na awo ŵakamususkanga, awo ŵakakhumbanga kuti wafumeko pa udindo wake para nyengo yake yachiŵiri yamara mu Disembala 2009. Wonani 2009 Nigerien constitutional crisis. Ŵasilikari ŵakapoka boma, ndipo Pulezidenti Tandja ŵakamujalira mu jele, ŵakamupusikizgira kuti wali na vimbundi.

Ŵasilikari ŵakasunga layizgo lawo lakuti ŵazamuwezgerapo demokarase mu caru. Pakacitikaso mavoti na referendum pa nkhani ya malango gha caru cose. Chisankho cha pulezidenti chidachitika pa 31 January 2011, kweni pakuti pakaŵavya uyo wakathereskeka, chisankho chachiŵiri chikachitika pa 12 March 2011. Mahamadou Issoufou wa ku chipani cha Nigerien Party for Democracy and Socialism wakasankhika kuŵa pulezidenti. Pa nyengo yeneyiyo pakaŵaso kusora ŵaboma.[74][75][76]

Foreign relations[lemba | kulemba source]

Niger's flag waving at the embassy in Paris

Boma la Niger likulongozga ndyali ya pa caru cose yayi ndipo likuŵa paubwezi na vyaru vya kumanjiliro gha dazi, vyaru vya Chisilamu, na vyaru ivyo vikukolerana navyo yayi. Wupu uwu uli mu UN na mabungwe ghanyake ndipo mu 1980-1981 ukaŵa mu wupu wakuwona vya chivikiliro wa UN. Niger yili paubwezi wapadera na caru ico kale cikaŵa pasi pa France, kweniso yili paubwezi na vyaru vya kumanjiliro gha dazi kwa Africa.

Charu ichi chili na wanangwa wakuchita vinthu nga ni umoza wa vyaru vya Africa na Western African Monetary Union. Charu ichi chili ku Niger Basin Authority na Lake Chad Basin Commission, Economic Community of West African States, Non-Aligned Movement, Organisation of Islamic Cooperation and the Organization for the Harmonization of Business Law in Africa (OHADA). Vigaŵa vya kumanjiliro gha dazi kwa Niger vikukolerana na vigaŵa vya Mali na Burkina Faso pasi pa Liptako-Gourma Authority.

Mu 2005, Khoti la Vyamalango la pa Charu Chose likadumura nkhani ya mphindano ya mphaka pakati pa charu cha Benin na charu cha Niger. Nkhani iyi yikakhwaska chomene chirwa cha Lété icho chili mu mlonga wa Niger.

Military[lemba | kulemba source]

Ŵasilikari ŵa Niger (Forces armées nigériennes) ni ŵasilikari ŵa Niger, pasi pa pulezidenti uyo ni mulongozgi wa ŵasilikari. Vili na ŵasilikari ŵa Niger (Armée de Terre), ŵasilikari ŵa Niger Air Force (Armée de l'Air) na ŵasilikari ŵanyake, nga ni National Gendarmerie (Gendarmerie nationale) na National Guard (Garde nationale). Ŵasilikari wose ŵaŵiri ŵakusambizgika nkhondo ndipo ŵakugwira nchito zinyake za nkhondo. Mu nyengo ya mtende, ŵakucita milimo ya ŵapolisi.

Ŵasilikari ŵakukwana 12,900, kusazgapo 3,700 gendarmes, 3,200 national guards, 300 air force personnel, na 6,000 army personnel. Ŵasilikari ŵa ku Niger ŵali kuchitapo vinthu vinandi ivyo vingapangiska kuti boma liwe, ndipo ivyo vyachitika sonosono apa ni vya mu 2010. Ŵasilikari ŵa ku Niger ŵakukolerana na ŵasilikari ŵa ku France na United States. Mu 2013, ku Niamey kukaŵa malo agho kukaŵanga ndege za ku U.S.

Judicial system[lemba | kulemba source]

Khoti ili likamba kugwira ntchito mu 1999 apo boma lachinayi la Niger likapangika. Ndondomeko ya malango ya Disembala 1992 yikasinthika pa 12 May 1996 ndipo pa 18 July 1999 yikasinthikaso na kuŵa umo yiliri sono. Ndondomeko iyi yikukolerana na dango la Code Napoléon, ilo likapangika mu Niger mu nyengo ya French colonial rule na Constitution ya 1960 ya Niger. Khoti la Appeal Court likusanda nkhani zakukhwaskana na ivyo vikacitika na ivyo vili mu dango, ndipo Khoti Likuru Chomene la Supreme Court likusanda nkhani zakukhwaskana na dango na ivyo vili mu dango. Khoti Likuru la Vyamalango (HCJ) ndilo likweruzga milandu ya ŵalaraŵalara ŵa boma. Boma likuŵaso na makhoti gha milandu ya ŵanthu, makhoti gha mitheto, makhoti gha ŵasilikari, na makhoti ghanyake. Makhoti gha ŵasilikari ghakupika wanangwa wakuyana waka na makhoti gha milandu yaŵanthu. Kweni makhoti gha mitheto ghalije wanangwa uwu. Khoti la ŵasilikari lingeruzga ŵanthu bweka yayi.[77][78]

Law enforcement[lemba | kulemba source]

Boma la Niger ndilo likwendeska nkhani za malango. Ŵapolisi ŵa ku Spain ndiwo ŵakulaŵilira kuti malango gha m'mizinda ghakulondezgeka. Kuwaro kwa misumba yikuru na ku mizi, mulimo uwu ukupelekeka ku ŵasilikari ŵa boma na ŵasilikari ŵa boma.

Government finance[lemba | kulemba source]

Ndalama izo boma likupeleka zikufuma ku vyamalonda ivyo likupeleka ku vyaru vinyake (vyamalonda vya migodi, mafuta, na vyakurya ivyo vikufumiskika ku vyaru vinyake) kweniso ku misonkho iyo boma likutolera. Kale, wovwiri wakufuma ku vyaru vinyake ukaŵanga ukuru comene pa bajeti. Mu chaka cha 2013, boma la Niger likapeleka bajeti yambura kusuzga ya 1,279 trillion CFA francs ($2.53 billion) iyo yikulongosoreka kuti yikovwira kuti ndalama na ndalama viŵe pa mtende na kuchepeska bajeti na 11% kufuma mu chaka chamanyuma.

Bajeti ya chaka cha 2014 yikaŵa ya CFA 1.867 trillion, iyo yikatumizgika ku: ngongole ya boma (76,703,692,000 CFA), ndalama zakwendeskera ntchito (210,979,633,960 CFA), ndalama zakwendeskera ntchito (128,988,777,711 CFA); ndalama zakwendeskera ntchito: 308,379,641,366 CFA) na ndalama zakwendeskera ntchito (1,142,513,658,712 CFA).[79]

Foreign aid[lemba | kulemba source]

Kuzirwa kwa wovwiri wa ku caru ca Niger kukulongoreka na fundo yakuti pafupifupi 45% ya bajeti ya boma ya cilimika ca 2002, kusazgapo 80% ya bajeti ya ndalama, yikufuma ku ŵanthu awo ŵakupeleka wovwiri.[80] Vinthu vyakuzirwa comene ivyo vikupeleka ndalama ku Niger ni France, European Union, World Bank, International Monetary Fund, na mawupu ghakupambanapambana gha United Nations (UNDP, UNICEF, FAO, World Food Program, na United Nations Population Fund).

Vyaru vinyake vikuruvikuru ivyo vikupereka ndalama ni United States, Belgium, Germany, Switzerland, Canada, na Saudi Arabia. Nangauli wupu wa USAID ulije ofesi ku Niger, kweni boma la United States ndilo likupeleka ndalama zinandi ku Niger. Boma la U.S. likovwiraso comene pa nkhani ya vyakurya na HIV/AIDS.

Administrative divisions[lemba | kulemba source]

Administrative divisions of Niger

Charu cha Niger chili kugaŵika mu vigaŵa 7 na chigaŵa chimoza. Vigaŵa ivi vili kugaŵika mu madipatimenti 36. Mazuŵa ghano, vigaŵa vyose 36 vya ku France vili kugaŵikana mu vigaŵa vyakupambanapambana. Mu chaka cha 2006 mukaŵa makomomu 265, kusazgapo makomomu gha mu misumba (Urban Communes: nga ni vigaŵa vya misumba yikuruyikuru), makomomu gha ku mizi (Rural Communes), mu vigaŵa ivyo muli ŵanthu ŵachoko waka na mapositi gha mu boma (Administrative Posts) mu vigaŵa vya mapopa panji vigaŵa vya ŵasilikari.

Mu vigaŵa vya ku mizi mungasangika vikaya na malo ghakukhalako ŵanthu, apo mu vigaŵa vya mu misumba mungasangika vigaŵa viŵiri. Mu 2002, vigaŵa vya Niger vikasinthika mazina pakulondezga ndondomeko ya kusankhana vinthu ivyo vikamba mu 1998. Pakwamba, Niger yikagaŵikana mu vigaŵa 7, vigaŵa 36, na vigaŵa vinyake. Maofesi agha ghakaŵanga na ŵalaraŵalara awo ŵakasankhika na boma. Maofesi agha muzamughasintha kuti ghaŵe na makomiti agho ghazamusankhika mwademocracy pa vigaŵa vyose.

Madera agho ghakaŵako pambere chaka cha 2002 chindafike (ghakazgoka vigaŵa) ni:

Largest cities and towns[lemba | kulemba source]

 
 
Misumba panji matauni ghakulu mu charu cha Niger
According to the 2012 Census[81]
Mndandanda Region Ŵanthu
Niamey
Niamey
Maradi
Maradi
1 Niamey Niamey 978,029 Zinder
Zinder
Tahoua
Tahoua
2 Maradi Maradi 267,249
3 Zinder Zinder 235,605
4 Tahoua Tahoua 117,826
5 Agadez Agadez 110,497
6 Arlit Agadez 78,651
7 Birni-N'Konni Tahoua 63,169
8 Dosso Dosso 58,671
9 Gaya Dosso 45,465
10 Tessaoua Maradi 43,409

Chuma[lemba | kulemba source]

A proportional representation of Niger exports, 2019
Niamey, Niger's capital and economic hub

Vyakurya ivyo vikulimika mu Niger ni vyakurya vyakukhumbikwa comene, viŵeto, na uranium, vinthu ivyo vikusangika comene mu caru. Vinthu ivi ni njara, mapopa ghasazgikira, ŵanthu ŵakusazgikira na 2.9 peresenti, kweniso ŵanthu ŵakukhumba chomene uranium pa caru cose.

Charu cha Niger chili na ndalama yimoza pera, ya CFA franc, ndipo chili na banki yimoza ya ku West Africa, ya Central Bank of West African States (BCEAO), pamoza na vyaru vinyake 7 vya ku West African Monetary Union. Niger nayo njimoza mwa vyaru ivyo vikukolerana pa nkhani ya malango gha vyamalonda mu Africa (OHADA).[82]

Niamey at night

Mu Disembala 2000, chalo cha Niger chikapokera ndalama zakuwombolera ngongoli za vyaru vikavu ivyo vili na ngongoli yikuru chomene (HIPC) kufuma ku wupu wa International Monetary Fund. Kuwombora ngongoli uko kwapelekeka mu ndondomeko ya HIPC kukuchepeska ngongoli izo Niger yikugwiliskira nchito pa chaka, ndipo ndalama zikuluwika pa vinthu nga ni vyaumoyo, masambiro gha pulayimale, kulimbana na HIV/AIDS, kunozga vinthu vyakukhumbikwa ku mizi, na vinyake ivyo vikovwira kuti ukavu uchepeko.

Msika wa Dolé

Mu Disembala 2005, boma la Niger likapokera ndalama zakukwana madola 86 miliyoni kufuma ku IMF. Pafupifupi hafu ya ndalama izo boma likupeleka zikufuma ku vyaru vinyake. Kukura kwa caru kunthazi kungazengeka pa kugwiliskira nchito mafuta, golide, malasha, na visulo vinyake. Mu vilimika vyasonosono apa, mitengo ya uranium yikukwera. Mu 2005, ku Nigeria kukaŵa njara na zombe, ndipo ŵanthu pafupifupi 2.5 miliyoni ŵakasoŵa cakurya.

Chiwerengero cha ŵanthu[lemba | kulemba source]

Fulani women with traditional facial tattoos

Kuzakafika mu chaka cha 2021, ŵanthu ŵa ku Niger ŵakaŵa 25,252,722[13][14]. Mu 1960, mu Niger mukaŵa ŵanthu 3.4 miliyoni, kweni sono ŵanthu ŵakusazgikira mwaluŵiro chomene.[83][84]

Kukura kwa unandi wa ŵanthu uku, nkhukuru comene pa caru cose ndipo boma na mawupu ghanyake ghakufipa mtima comene. Ŵanthu ŵanandi mu chigaŵa ichi mbachinyamata, ndipo 49.2% ŵali na vyaka 15 kukhilira pasi, ndipo 2.7% ŵali na vyaka vyakujumpha 65.

Kafukufuku wa mu 2005 [which?] likati ŵanthu ŵakujumpha 800,000 (pafupifupi 8 peresenti ya ŵanthu wose) mu Niger ŵali mu wuzga.[85][86][87]

Urban settlements[lemba | kulemba source]

Cities of Niger
Rank City Population Region
2001 Census[88] 2012 Census[88]
1. Niamey 690,286 978,029 Niamey
2. Maradi 148,017 267,249 Maradi Region
3. Zinder 170,575 235,605 Zinder Region
4. Tahoua 73,002 117,826 Tahoua Region
5. Agadez 77,060 110,497 Agadez Region
6. Arlit 68,835 78,651 Agadez Region
7. Birni N'Konni 44,663 63,169 Tahoua Region
8. Dosso 43,561 58,671 Dosso Region
9. Gaya 28,385 45,465 Dosso Region
10. Tessaoua 31,667 43,409 Maradi Region

Ethnic groups[lemba | kulemba source]

Ethnic Groups in Niger (2001 Census)[89]
Ethnic Groups percent
Hausa
55.4%
Zarma & Songhai
21%
Tuareg
9.3%
Fula
8.5%
Kanuri
4.7%
Toubou
0.4%
Arab
0.4%
Gurma
0.4%
Other
0.1%

Nga umo viliri mu vyaru vinandi vya kumanjiliro gha dazi kwa Africa, ku Niger nako kuli ŵanthu ŵa mitundu yakupambanapambana. Mu 2001, mitundu ya ku Niger yikaŵa: Hausa (55.4%), Zarma & Songhay (21%), Tuareg (9.3%), Fula (French: Peuls; Fula: Fulɓe) (8.5%), Kanuri Manga (4.7%), Tubu (0.4%), Arab (0.4%), Gourmantche (0.4%), ŵanyake (0.1%). Ŵanthu ŵa ku Zarma na Songhay ndiwo ŵakukhala mu vigaŵa vya Dosso, Tillabéri, na Niamey, ŵanthu ŵa ku Hausa ndiwo ŵakukhala mu vigaŵa vya Zinder, Maradi, na Tahoua, ŵanthu ŵa ku Kanuri Manga ndiwo ŵakukhala mu vigaŵa vya Diffa, ndipo ŵanthu ŵa ku Tuareg ndiwo ŵakukhala mu vigaŵa vya Agadez kumpoto kwa Niger.[89][83]

Viyowoyero[lemba | kulemba source]

Cifrenchi, ico cikapokeka kufuma ku nyengo ya ufumu, ndico ni ciyowoyero ca boma. Ŵanthu ŵanandi awo ŵakasambira comene ku vyaru vya kumanjiliro gha dazi ŵakuyowoya Cingelezi nga ni ciyowoyero caciŵiri, kweniso ni ciyowoyero ca boma. Niger ni membala wa wupu wa Organisation internationale de la Francophonie kwambira mu 1970.

Charu cha Niger chili na viyowoyero 10 ivyo vikuyowoyeka mu charu ichi. Viyowoyero ivi ni Chiarabu, Chibuduma, Chifulfulde, Chigurmanchéma, Chihausa, Chikanuri, Chizarma na Chi Songhay, Chi Tamasheq, Chi Tassawaq, Chi Tebu. Ciyowoyero cilicose cikayowoyekanga na ŵanthu ŵa fuko ilo cikakolerananga nalo.[90][91] Viyowoyero viŵiri ivyo vikuyowoyeka comene ni Hausa na Zarma-Songhai, ndipo ni viyowoyero vyakwamba panji viŵiri ivyo vikuyowoyeka mu caru cose ici.

Chisopo[lemba | kulemba source]

Religion in Niger
religion percent[92]
Islam
99.3%
Christianity
0.3%
Animism
0.2%
Irreligious
0.1%

Charu cha Niger ntchambura kukolerana na chisopa ndipo boma na chisopa vikupambana. Ufulu wa kusopa ukuvikilirika na Ndime 30 ya dango la boma lenelili. Chisopa cha Chisilamu chikamba mu vyaka vya m'ma 1000 C.E. ndipo ndicho chikusambizga ŵanthu ŵa ku Niger umo ŵakwenera kukhalira. Chisilamu ndicho ntchisopa chakumanyikwa chomene, ndipo ŵanthu 99.3% mu chigaŵa ichi ndiwo ŵakasopanga kuyana na kalembera wa mu 2012.

Visopa viŵiri vikuruvikuru vya ku Niger ni Chikhristu, icho chikuyowoyeka na ŵanthu 0.3%, na Chikhristu (chikhristu icho chikuyowoyeka na ŵanthu ŵa mu charu ichi), icho chikuyowoyeka na ŵanthu 0.2%. Ŵamishonale ndiwo ŵakambiska cisopa ca Cikhristu mu caru ici mu nyengo iyo caru cikaŵa pasi pa Ŵafalansa. Ŵakhristu ŵanyake awo ŵakakhalanga ku Europe na ku West Africa nawo ŵakakhalanga ku malo agha. Mu virimika vyasonosono apa, ku Niger kwambaso kutambuzgika ŵanthu ŵanandi cifukwa ca cisopa. Wupu wa Ŵakhristu wakucemeka Open Doors, ukati mu caru ca Niger, kuŵa Mkhristu ni suzgo likuru comene, ndipo ico cikulongora kuti Ŵakhristu ŵakusuzgika comene mu caru ici. Kuyana na ŵimiliri ŵa magulu gha Ŵakhristu na Ŵasilamu ku Niger, ubwezi pakati pa Ŵasilamu na Ŵakhristu ngwakuzika comene.[93]

Ŵanthu ŵakususkana pa nkhani ya unandi wa ŵanthu awo ŵakugomezga kuti vyamoyo ni vyamoyo. Kuumaliro wa vilimika vya m'ma 1800, Ŵasilamu ŵakafika yayi ku vigaŵa vinandi vya kumwera kwa caru ici, ndipo ŵanthu ŵanyake ku mizi ŵakang'anamuka mtima viŵi yayi. Mu vigaŵa vinyake, visopa vya Ŵabori na Ŵatubwi na Ŵawudabe ŵakucita viphikiro na maluso gha Ŵasilamu. Ŵanthu aŵa ni awo ŵakuyowoya chiHausa, Maouri (panji Azna, lizgu la chiHausa ilo likung'anamura "ŵambura kusopa Chiuta") ku Dogondoutci, kumwera na kumwera-kumanjiliro gha dazi, na awo ŵakuyowoya chiKanuri, chakuchemeka Manga, kufupi na Zinder, ndipo wose ŵakulondezga visambizgo vya chiHausa Maguzawa, ivyo vikaŵako pambere Chisilamu chindaŵeko. Kweniso ku cigaŵa ca kumwera ca kumanjiliro gha dazi kwa caru ici, kuli vigaŵa vichoko waka vya ŵanthu ŵa mtundu wa Boudouma na Songhay. Mu virimika 10 ivyo vyajumpha, ŵanthu ŵa ku Nigeria awo Mbasilamu ŵakuleka kutemwana.[93][94]

Islam[lemba | kulemba source]

Ŵasilamu ŵanandi ku Niger mba Sunni, 7% mba Shi'a, 5% mba Ahmadiyya ndipo 20% mbanthu ŵa visopa vinyake.[95][96] Chisilamu chikamba mu vigaŵa ivyo lero ni Niger mu vyaka vya m'ma 1400 C.E., apo ufumu wa Songhai ukakuranga kumanjiliro gha dazi, kweniso ŵanthu ŵa ku Maghreb na Eguputo ŵakendanga kuzingilira virwa vya Sahara. Ŵantu ŵa mtundu wa Tuareg ŵakaluta kumpoto, ndipo ŵakathereska vigaŵa vya kumanjiliro gha dazi kufuma ku ufumu wa Kanem ⁇ Bornu mu vyaka vya m'ma 1600, ndipo ivi vikapangiska kuti ŵanthu ŵa mtundu wa Berber ŵambe kuchita vinthu vinyake.

Small mosque in Filingué

Vigaŵa vyose viŵiri vya Zarma na Hausa vikakhwaskika comene na gulu la Ŵafula la m'ma 1700 na 1900, comene-comene gulu la Sokoto Caliphate (mu caru ico lero ni Nigeria). Mazuŵa ghano, Ŵasilamu ŵakucita vinthu mwakuyana na visambizgo vya Ŵasilamu ŵa ku Niger, ndipo kanandi ŵakuchita vinthu mwakuyana na visambizgo vya Ŵasilamu ŵa ku Tijaniya, nangauli kuli magulu gha Ŵasilamu ŵachoko waka agho ghakukolerana na visambizgo vya Ŵasilamu ŵa ku Hammallism na Nyassist.[94]

Mu virimika 30 ivyo vyajumpha, mu msumba wa Maradi, mukaŵa gulu la ŵanthu ŵa cisopo ca Salafi. Magulu ghacoko agha, agho ghakukolerana na magulu ghanyake gha ku Jos, Nigeria, ghakamanyikwa comene mu vilimika vya m'ma 1990 pa nyengo ya viwawa vya cisopo.[97][98]

Nangauli vili nthena, kweni Niger ni boma ilo likusopa yayi, ndipo likulongozgeka na dango. Ŵanthu ŵa visopa vyakupambanapambana ŵakutemwana comene, ndipo visopa vya Cisilamu ivyo vikucitika mu vigaŵa vinandi vya caru ici, vikulekelera visopa vyakupambanapambana, ndipo palije kukanizga wanangwa wa munthu waliyose. Mu vigaŵa vinandi vya mu caru ici, ŵanthu ŵakuguliska moŵa, nga ni uwo ukupangika mu Niger.

Masambilo[lemba | kulemba source]

A primary classroom in Niger

Chiŵelengero cha ŵanthu awo ŵakumanya kuŵazga na kuŵazga mu charu cha Niger ntchimoza mwa vyaru ivyo vili pasi chomene pa charu chose.[99] Ku Niger, sukulu ya pulayimale njakukhumbikwa kwa vilimika vinkhondi na cimoza. Ŵanakazi ŵanandi ŵakuluta ku sukulu za pulayimale yayi.[99] Mu 1997, ciŵelengero ca ŵana awo ŵakalembeka pa sukulu iyi cikaŵa 29.3 peresenti, ndipo mu 1996, ciŵelengero ca ŵana awo ŵakalembeka pa sukulu iyi cikaŵa 24.5 peresenti.[99]

Pa ŵana 100 awo ŵamalizga sukulu ya pulayimare, pafupifupi 60 ni ŵasepuka, cifukwa ŵasungwana ŵanandi ŵakuluta ku sukulu kwa vilimika vicoko waka. Kanandi ŵana ŵakugwira nchito m'malo mwa kuluta ku sukulu, comene-comene pa nyengo ya kuseŵa panji kuvuna. Kanandi ŵana ŵa ku mpoto kwa caru ici ŵakuluta ku sukulu yayi.[99]

Umoyo[lemba | kulemba source]

Ŵana awo ŵakufwa ku Niger (ŵana awo ŵakufwa na vyaka vyapakati pa 1 na 4) mbanandi chomene (248 pa 1,000) cifukwa ca suzgo la ulwari na kurya vyakurya vyambura kwenelera kwa ŵana ŵanandi mu caru ici. Kuyana na wupu wa Save the Children, pa caru cose capasi ŵana ŵanandi ŵakufwa ku Niger.[100]

Maradi Reference Hospital

Niger nayo yili na ŵanthu ŵanandi chomene pa charu chose chapasi (6,49 awo ŵakubabika na mwanakazi yumoza kuyana na ivyo vikalembeka mu 2017). Ichi chapangiska kuti ŵanthu pafupifupi hafu (49,7%) ŵa ku Niger ŵaŵe na vyaka 15 kukhilira pasi mu 2020. Pa vyaru vyose, charu cha Niger ndicho chili na ŵanthu ŵanandi chomene awo ŵakufwa na nthenda iyi. Pa ŵanthu 100,000 awo ŵakubabika, 820 ŵakufwa. Mu 2006, pa ŵanthu 100,000, pakaŵa ŵadokotala ŵatatu na manesi 22.[101]

Kuyana na umo vinthu viliri pa caru cose, maji ghakumwa ghakusoŵa, ndipo pali mphambano yikuru comene pakati pa mizi na mizi. Niger yili pa malo gha pasi chomene pa UN Human Development Index. Pafupifupi ŵanthu 92 pa ŵanthu 100 ŵaliwose ŵakukhala ku mizi mu chigaŵa cha Tillabéri, kumanjiliro gha dazi kwa charu ichi. Ŵanthu aŵa ŵakusoŵa maji ghakumwa, chomenechomene mu nyengo ya chiwuvi, apo nyengo zinyake maji ghakukhira chomene.[102][103][104]

Pa ŵanthu 30,000 awo ŵakukhala mu tawuni ya Téra, kumpoto ca kumanjiliro gha dazi kwa tawuni ya Niamey, kufupi na mphaka ya Burkina Faso, 40 pa ŵanthu 100 ndiwo ŵali na maji ghakukwana.[102][105][106] Wupu wakuwona vya maji ku Niger, wa Société de Patrimoine des Eaux du Niger (SPEN), ukazenga migodi 10 na malo ghakupwanthirapo maji mu 2018 kuti upeleke maji ghakumwa ku ŵanthu ŵa ku Téra na mu vigaŵa vyapafupi. Pakati pajumpha cilimika cimoza, maji ghakamara, ndipo ŵakakhumba kumalizga mulimo wa kunozga maji.[102][107]

Na wovwiri wa ndalama izo boma la Netherlands likapeleka, wupu wa European Investment Bank (EIB) na wupu wakuwona vya maji ku Niger ŵakuteŵetera lumoza kuti ŵasange nthowa zakumazgira suzgo la maji. Banki ya pa caru cose yikati Niger njimoza mwa vyaru 18 vya kumwera kwa Sahara mu Africa ivyo vikusuzgika comene. Banki ya ku Europe yikasunganga ndalama ku vigaŵa ivi.

Banki ya European Investment Bank na Niger Water Authority ŵakuwona nthowa ziŵiri zakumazgira suzgo la maji ku Téra. Nthowa yakwamba njakuti ŵanozge thanki la maji ilo lili kufupi na tawuni. Nthowa yinyake njakuti maji gha mu Mlonga wa Niger, uwo uli pa mtunda wa makilomita ghakujumpha 100 kumafumiro gha dazi, ghatore na kugwiliskira nchito. Misumba iyo yili pakati pa Téra na Mlonga wa Niger nayo yiŵenge na maji ghakunyang'amira. Banki ya European Investment Bank yizamuwonaso umo ŵangaponoskera ndalama zawo pa nkhani ya magesi.[108]

Mwambo[lemba | kulemba source]

Horsemen at the traditional Ramadan festival at the Sultan's Palace in the Hausa city of Zinder
A traditional home in Zinder

Chikhalidwe cha ku Niger chikupambana chomene, ndipo uwu mbukaboni wakuti ŵanthu ŵa mu charu ichi ŵakakolerana na Ŵafalansa. Charu icho lero ni Niger chikapangika kufuma ku vigaŵa vinayi vya mitheto iyo yikaŵako pambere ŵanthu ŵandambe kukhazikiskana: Zarma na Songhai ndiwo ŵakalamuliranga chigodobu cha Mlonga wa Niger kumwera kwakumanjiliro gha dazi; chigaŵa chakumpoto cha Hausaland, icho chikaŵa na vigaŵa ivyo vikalimbananga na Sokoto Caliphate, ndipo chikazingilizga mphaka ya kumwera na Nigeria; chigaŵa cha Nyanja ya Chad na Kaouar kumanjiliro gha dazi, uko kukaŵanga ŵalimi ŵa Kanuri na ŵaliska ŵa Toubou awo kale ŵakaŵa mu Ufumu wa Kanem ⁇ Bornu; ndiposo ŵanthu ŵa mtundu wa Tuareg awo ŵakakhalanga mu mapiri gha Aïr na Sahara kumpoto.

Wose aŵa, pamoza na mafuko ghanyake ghacoko nga ni Wodaabe Fula, ŵakiza na mitheto yawo ku Niger. Nangauli maboma ghakupambana-pambana ghayezgayezga kuti ghaŵe na mitheto yakuyana, kweni ivi vikucitika pacoko waka, cifukwa ŵanthu ŵa ku Niger ŵali na mitheto yawo na yawo, kweniso cifukwa cakuti ŵanthu ŵa ku Niger nga ni Hausa, Tuareg na Kanuri ŵali mu mitundu yikuru iyo yikunjira mu caru caŵene.

M'ma 1990, boma la Niamey na ŵanthu ŵanyake ŵa mtundu wa Zarma ndiwo ŵakendeskanga vinthu mu msumba uwu. Pa nyengo yeneyiyo, ŵanthu ŵanandi ŵa ku vigaŵa vya ku mphaka kwa Hausa pakati pa Birni-N'Konni na Maine-Soroa, kanandi ŵakutolera kakhaliro ka ŵanthu ŵa ku Hausaland mu Nigeria kuluska Niamey. Pakati pa 1996 na 2003, ŵanthu 30 pa ŵanthu 100 ndiwo ŵakasambiranga sukulu ya pulayimare, ndipo 36 pa ŵanthu 100 ŵakaŵa ŵanalume, ndipo 25 pa ŵanthu 100 ŵakaŵa ŵanakazi. Masambiro ghakusazgikira ghakucitika mu madrasa.[109]

Festivals and cultural events[lemba | kulemba source]

Guérewol festival[lemba | kulemba source]

Ŵanthu awo ŵakwimba Guérewol ŵakwimba dansi la Guérewol, mu 1997.

Chikondwerero cha Guérewol ndi mwambo wachikhalidwe wa Wodaabe womwe umachitika ku Abalak m'chigawo cha Tahoua kapena In'Gall m'chigawo cha Agadez. Ni mwambo wa cilimika cilicose uwo ŵanthu ŵa mtundu wa Wodaabe (Fula) ŵa ku Niger ŵakucita. Pa ciphikiro ici, ŵawukirano ŵakuvwara vyakuvwara vyakutowa comene na kujitozga kuti ŵajitozge kuyana na mitheto yawo, ŵakwimba sumu na kuvina, ndipo ŵakukhumba kuti ŵasungwana awo ŵakukhumba kutorana nawo ŵaŵatemwenge. Ciphikiro ca Guérewol cikukondweska ŵanthu ŵa mu vyaru vyakupambanapambana ndipo cikaŵa mu mafilimu na mu magazini ghakumanyikwa comene nga ni National Geographic.

Cure Salée festival[lemba | kulemba source]

"La Cure salée" (Chingelezi: Salt Cure) ni chiphikiro icho chikuchitika chaka chilichose ku In'Gall mu chigaŵa cha Agadez. Kwa mazuŵa ghatatu, pa ciphikiro ici pakuŵa ŵanthu ŵa mtundu wa Tuareg awo ŵakwenda pa ngamila, ndipo pamanyuma pake pakuŵa viphalizgano vya ngamila na mahaci, kwimba sumu, kuvina, na kuphalirana nkhani.

Media[lemba | kulemba source]

Kuumaliro kwa m'ma 1990, ku Niger kukaŵa nkhani zinandi. Pambere boma la Third Republic lindaŵeko, ŵanthu ŵa ku Nigeria ŵakaŵa na mwaŵi wa kupulikizga waka nkhani za mu nyuzipepara izo zikaŵa mu mawoko gha boma. Sono mu Niamey muli manyuzipepara ghanandi na magazini; ghanyake, nga ni Le Sahel, ghakulembeka na boma, apo ghanyake ghakususka boma.[110][111] Wayilesi ndiyo njakuzirwa comene, cifukwa ŵanthu ŵanandi awo ŵakukhala ku mizi ŵalije ndalama zakugulira TV, ndipo cifukwa ca kuleka kuŵazga na kuŵazga, mabuku ghakulembeka ghakutondeka kuŵa cakupharazgira ŵanthu ŵanandi.

Padera pa wayilesi ya boma ya ORTN, pali wayilesi zinayi za boma izo zikupanga wayilesi zakukwana 100. Zitatu mwa izo - Anfani Group, Sarounia na Tenere - ni masiteshoni gha FM gha malonda mu misumba yikuruyikuru. Kweniso pali ma wayilesi ghakujumpha 80 agho ghakupharazga mu vigaŵa vyose 7 vya mu charu ichi. Wupu wa Comite de Pilotage de Radios de Proximité (CPRP) ndiwo ukwendeska ma wayilesi agha. Ŵalaraŵalara ŵa CPRP ŵakughanaghana kuti ma wayilesi agho ghakupharazga ku vigaŵa vyakupambanapambana ghakupharazga ku ŵanthu pafupifupi 7.6 miliyoni, panji kuti 73% ya ŵanthu wose (2005).

Padera pa ma wayilesi gha ku Niger, ma wayilesi gha ku Hausa gha BBC ghakupulikizgikaso mu vigaŵa vinandi vya mu caru ici, comene kumwera, kufupi na mphaka na Nigeria. Radio France Internationale nayo yikupharazga mu ciyowoyero ca Cifurenci kwizira mu wayilesi ya Satellite. Tenere FM nayo yili na wayilesi ya pa caru cose ya zina leneilo.

Nangauli mu caru cose muli wanangwa, kweni ŵanthu ŵanandi awo ŵakulemba nkhani mu caru ici ŵakuyowoya kuti kanandi ŵakucicizgika na ŵalara ŵa boma. Boma likupeleka ndalama zakwendeskera makina gha ORTN ku boma, ndipo likupeleka ndalama izi kwizira mu ndalama izo boma likulipira pa ndalama za magesi, kweniso kwizira mu ndalama izo boma likupeleka. Bungwe la Conseil Supérieur de Communications ndilo likulongozga ntchito iyi. Bungwe ili likakhazikiskika kuuyambiro wa vyaka vya m'ma 1990, ndipo kufuma mu 2007, Daouda Diallo ndiyo wakulilongozga. Magulu gha wanangwa wa ŵanthu ghakususka boma kufuma mu chaka cha 1996 kuti likugwiliskira nchito malango na ŵapolisi kuti likhizge ŵanthu awo ŵakususka boma.[112][113][114][115]

Wonaniso[lemba | kulemba source]

Lua error: bad argument #2 to 'title.new' (unrecognized namespace name 'Portal').

Ukaboni[lemba | kulemba source]

  1. République du Niger, "Loi n° 2001-037 du 31 décembre 2001 fixant les modalités de promotion et de développement des langues nationales." L'aménagement linguistique dans le monde Archived 19 Okutobala 2018 at the Wayback Machine (accessed 21 September 2016)
  2. "Nigerien – definition of Nigerien in English from the Oxford Dictionaries". Archived from the original on 1 Malichi 2018. Retrieved 1 Malichi 2018.
  3. "Niger". The World Factbook (2024 ed.). Central Intelligence Agency. Retrieved 22 Juni 2023.
  4. 4.0 4.1 4.2 "World Economic Outlook Database, October 2022". IMF.org. International Monetary Fund. Okutobala 2022. Retrieved 11 Okutobala 2022.
  5. "World Economic Outlook Database, April 2022". IMF.org. International Monetary Fund. Epulelo 2022. Retrieved 19 Epulelo 2022.
  6. World Bank GINI index Archived 9 Febuluwale 2015 at the Wayback Machine, accessed on 21 January 2016.
  7. Which side of the road do they drive on? Archived 14 Epulelo 2012 at the Wayback Machine Brian Lucas. August 2005. Retrieved 28 January 2009.
  8. 9.0 9.1 "ISO 3166". ISO Online Browsing Platform. Archived from the original on 17 Juni 2016. Retrieved 12 Meyi 2017.
  9. 10.0 10.1 "UNGEGN World Geographical Names". United Nations Statisticsc Division. 1 Malichi 2017. Archived from the original on 28 Julayi 2011. Retrieved 12 Meyi 2017.
  10. How Do You Pronounce "Niger"? Archived 14 Malichi 2012 at the Wayback Machine from Slate.com, retrieved 4 March 2012
  11. "Niger." The American Heritage® Dictionary of the English Language, Fourth Edition. 2003. Houghton Mifflin Company 22 February 2013 thefreedictionary.com/Niger Archived 12 Meyi 2013 at the Wayback Machine
  12. 13.0 13.1 "World Population Prospects 2022". population.un.org. United Nations Department of Economic and Social Affairs, Population Division. Retrieved 17 Julayi 2022.
  13. 14.0 14.1 "World Population Prospects 2022: Demographic indicators by region, subregion and country, annually for 1950-2100" (XSLX). population.un.org ("Total Population, as of 1 July (thousands)"). United Nations Department of Economic and Social Affairs, Population Division. Retrieved 17 Julayi 2022.
  14. Nations, United (11 Julayi 2023). "2023 Global Multidimensional Poverty Index (MPI)" (in English). {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (help)
  15. "Population Explosion". The Economist. 16 Ogasiti 2014. Archived from the original on 29 Julayi 2015. Retrieved 3 Ogasiti 2015.
  16. Atlas A-Z. New York City: Dorling Kindersley. 2004. p. 289.
  17. 18.00 18.01 18.02 18.03 18.04 18.05 18.06 18.07 18.08 18.09 18.10 18.11 18.12 Geels, Jolijn, (2006) Bradt Travel Guide - Niger, pgs. 15–22
  18. Dibble, Harold L.; Aldeias, Vera; Jacobs, Zenobia; Olszewski, Deborah I.; Rezek, Zeljko; Lin, Sam C.; Alvarez-Fernández, Esteban; Barshay-Szmidt, Carolyn C.; Hallett-Desguez, Emily (1 Malichi 2013). "On the industrial attributions of the Aterian and Mousterian of the Maghreb". Journal of Human Evolution. 64 (3): 194–210. doi:10.1016/j.jhevol.2012.10.010. PMID 23399349.
  19. Gwin, Peter. "Lost Tribes of the Green Sahara" Archived 3 Sekutembala 2010 at the Wayback Machine, National Geographic, September 2008.
  20. Oliver, Roland (1999), The African Experience: From Olduvai Gorge to the 21st Century (Series: History of Civilization), London: Phoenix Press, revised edition, pg 39.
  21. Duncan E. Miller and N.J. Van Der Merwe, 'Early Metal Working in Sub Saharan Africa' Journal of African History 35 (1994) 1–36; Minze Stuiver and N.J. Van Der Merwe, 'Radiocarbon Chronology of the Iron Age in Sub-Saharan Africa' Current Anthropology 1968.
  22. Grébénart, Danilo (1993), "Azelik Takedda et le cuivre médiéval dans la région d'Agadez", Le Saharien (Paris), 125 (2): 28–33, archived from the original on 24 Julayi 2018, retrieved 12 Novembala 2019
  23. Iron in Africa: Revisiting the History Archived 25 Okutobala 2008 at the Wayback Machine – Unesco (2002)
  24. Ancient cemetery found in 'green' Sahara Desert Archived 11 Ogasiti 2014 at the Wayback Machine. By Randolph E. Schmid. Associated Press /ABC News.
  25. Clark, J. Desmond; Gifford-Gonzalez, Diane (2008). Adrar Bous: archaeology of a central Saharan granitic ring complex in Niger. Royal Museum of Central Africa, Tervuren.
  26. "Stone Age Graveyard Reveals Lifestyles Of A 'Green Sahara'". Science Daily. 15 Ogasiti 2008. Archived from the original on 16 Ogasiti 2008. Retrieved 15 Ogasiti 2008.
  27. Wilford, John Noble (14 Ogasiti 2008). "Graves Found From Sahara's Green Period". The New York Times. Archived from the original on 23 Janyuwale 2012. Retrieved 15 Ogasiti 2008.
  28. Sereno PC, Garcea EAA, Jousse H, Stojanowski CM, Saliège J-F, Maga A, et al. (2008). "Lakeside Cemeteries in the Sahara: 5000 Years of Holocene Population and Environmental Change". PLOS ONE. 3 (8): e2995. Bibcode:2008PLoSO...3.2995S. doi:10.1371/journal.pone.0002995. PMC 2515196. PMID 18701936.
  29. Centre, UNESCO World Heritage. "Site archéologique de Bura". UNESCO World Heritage Centre. Archived from the original on 10 Disembala 2019. Retrieved 7 Epulelo 2020.
  30. African Rock Art - Niger, British Museum, archived from the original on 2 Julayi 2019, retrieved 11 Novembala 2019
  31. Caulson, David, Sub-Zone 3: Niger (PDF), ICOMOS, archived (PDF) from the original on 12 Disembala 2018, retrieved 11 Novembala 2019
  32. Shillington, Kevin (1989, 1995). History of Africa, Second Edition. St. Martin's Press, New York. Page 32.
  33. Lewicki, T. (1994). "The Role of the Sahara and Saharians in Relationships between North and South". In UNESCO General History of Africa: Volume 3. University of California Press, ISBN 92-3-601709-6.
  34. Masonen, P: "Trans-Saharan Trade and the West African Discovery of the Mediterranean World. Archived 8 Okutobala 2006 at the Wayback Machine"
  35. 36.0 36.1 Sirio Canós-Donnay (Febuluwale 2019). "Mali Empire". Oxford Research Encyclopedias. doi:10.1093/acrefore/9780190277734.013.266. ISBN 978-0-19-027773-4. Archived from the original on 30 Julayi 2019. Retrieved 13 Novembala 2019.
  36. "Mali Empire". Ancient Origins. 1 Malichi 2019. Archived from the original on 29 Julayi 2019. Retrieved 13 Novembala 2019.
  37. 38.0 38.1 "Mali Empire". World History Encyclopedia. Archived from the original on 29 Julayi 2019. Retrieved 13 Novembala 2019.
  38. 39.0 39.1 Boubou Hama and M Guilhem, "L’histoire du Niger, de l’Afrique et du Monde"; Edicef, Les royaumes Haoussa, pp. 104–112
  39. 40.0 40.1 40.2 40.3 40.4 40.5 Metz, Helen Chapin, ed. (1991). Nigeria: A Country Study. Washington, DC: GPO for the Library of Congress. Archived from the original on 3 Novembala 2016. Retrieved 14 Novembala 2019.
  40. "Songhai Empire". World History Encyclopedia. Archived from the original on 29 Julayi 2019. Retrieved 13 Novembala 2019.
  41. African Kingdoms Archived 19 Meyi 2019 at the Wayback Machine African kingdoms – The Songhai Empire
  42. 43.00 43.01 43.02 43.03 43.04 43.05 43.06 43.07 43.08 43.09 43.10 43.11 43.12 43.13 43.14 43.15 43.16 43.17 Decalo, Sameul; Idrissa, Abdourahmane (1 Juni 2012). Historical Dictionary of Niger. ISBN 9780810870901. Archived from the original on 25 Julayi 2018. Retrieved 25 Julayi 2018.
  43. Ryder, A.F.C. (1981). D.T. Niane (ed.). General History of Africa: Africa from the Twelfth to the Sixteenth Century. Paris: UNESCO. p. 239.
  44. 45.0 45.1 45.2 Cartwright, Mark (23 Epulelo 2019). "Kingdom of Kanem". World History Encyclopedia. Archived from the original on 8 Meyi 2019. Retrieved 13 Novembala 2019.
  45. Ryder, A.F.C. (1981). D.T. Niane (ed.). General History of Africa: Africa from the Twelfth to the Sixteenth Century. Paris: UNESCO. pp. 258–65.
  46. Nehemia Levtzion; Randall Pouwels. The History of Islam in Africa. Ohio University Press. p. 81.
  47. 48.0 48.1 48.2 Cartwright, Mark (9 Meyi 2019). "Hausaland". World History Encyclopedia. Archived from the original on 26 Disembala 2019. Retrieved 13 Novembala 2019.
  48. 49.0 49.1 "Hausa States". BBC. Archived from the original on 15 Sekutembala 2018. Retrieved 13 Novembala 2019.
  49. H. J. Fisher. The Sahara and Central Sudan. in The Cambridge History of Africa: From C 1600 to C 179. Richard Gray, J. D. Fage, Roland Anthony Oliver, eds. Cambridge University Press, (1975) ISBN 0-521-20413-5 pp. 134–6
  50. UNESCO General History of Africa, Vol. VIII: Africa Since 1935. Ali A. Mazrui, Christophe Wondji, Unesco International Scientific Committee for the Drafting of a General History of Africa, eds. University of California Press, (1999) ISBN 0-520-06703-7 pp. 70–3
  51. Keesing's Contemporary Archives, page 17569.
  52. Mamoudou Djibo. Les enjeux politiques dans la colonie du Niger (1944–1960). Autrepart no 27 (2003), pp. 41–60.
  53. Encyclopedia Britannica - Hamni Diori, archived from the original on 3 Sekutembala 2019, retrieved 19 Novembala 2019
  54. Jon Abbink; Mirjam de Bruijn, Klaas van Walraven (2003). "Sawaba's Rebellion in Niger (1964-64)". Rethinking Resistance: revolt and violence in African history (PDF). Brill Academic Publishers. ISBN 90-04-12624-4. Archived (PDF) from the original on 5 Ogasiti 2020. Retrieved 21 Novembala 2019.
  55. (in French) Renversement du président Hamani Diori au Niger Archived 22 Okutobala 2014 at the Wayback Machine. Perspective monde, 15 avril 1974
  56. Nohlen, D, Krennerich, M & Thibaut, B (1999) Elections in Africa: A data handbook, p685 ISBN 0-19-829645-2
  57. Publications, USA International Business (2007). Niger Foreign Policy and Government Guide (in English). Int'l Business Publications. ISBN 9781433036873. {{cite book}}: |first1= has generic name (help)[permanent dead link]
  58. Niger's Elected President Ousted in Military Coup Archived 3 Ogasiti 2018 at the Wayback Machine New York Times, 28 January 1996
  59. Kaye Whiteman, "Obituary: Ibrahim Bare Mainassara", The Independent (London), 12 April 1999.
  60. "Ibrahim Baré Maïnassara". Encyclopædia Britannica. Archived from the original on 30 Malichi 2012. Retrieved 9 Epulelo 2014.
  61. "1999: President of Niger 'killed in ambush'". BBC. Archived from the original on 15 Epulelo 2015. Retrieved 9 Epulelo 2014.
  62. UN World Court decides Niger, Benin border dispute, UN News, 13 Julayi 2019, archived from the original on 8 Novembala 2019, retrieved 8 Novembala 2019
  63. Fabio Spadi (2005) The ICJ Judgment in the Benin-Niger Border Dispute: the interplay of titles and ‘effectivités’ under the uti possidetis juris principle, Leiden Journal of International Law Archived 29 Sekutembala 2006 at the Wayback Machine 18: 777–794
  64. "RAPPORT DE LA MISSION D’OBSERVATION DES ELECTIONS PRESIDENTIELLES ET LEGISLATIVES DES 16 NOVEMBRE ET 4 DECEMBRE 2004" Archived 22 Juni 2007 at the Wayback Machine, democratie.francophonie.org (in French).
  65. Niger president rules by decree after court snub Archived 29 Juni 2009 at the Wayback Machine. Reuters. Fri 26 June 2009
  66. Emergency powers for Niger leader Archived 16 Novembala 2018 at the Wayback Machine. BBC. 26 June 2009.
  67. "Boycott helps Niger President Issoufou win re-election" Archived 4 Malichi 2020 at the Wayback Machine, Reuters, 22 March 2016.
  68. "France ready to strike extremists on Libya border". Asian Defense News. 6 January 2015. 6 Janyuwale 2015. Archived from the original on 4 Malichi 2016. Retrieved 6 Janyuwale 2015.
  69. Zandonini, Giacomo (2 Epulelo 2021). "Mohamed Bazoum sworn in as Niger's president amid tensions". Aljazeera. Retrieved 26 Ogasiti 2021.
  70. "Africa :: Niger — The World Factbook - Central Intelligence Agency". www.cia.gov. Retrieved 1 Sekutembala 2019.
  71. Ramo, Ruben; Roteta, Ekhi; Bistinas, Ioannis; Wees, Dave van; Bastarrika, Aitor; Chuvieco, Emilio; Werf, Guido R. van der (2 Malichi 2021). "African burned area and fire carbon emissions are strongly impacted by small fires undetected by coarse resolution satellite data". Proceedings of the National Academy of Sciences (in English). 118 (9). Bibcode:2021PNAS..11811160R. doi:10.1073/pnas.2011160118. hdl:10810/50523. ISSN 0027-8424. PMC 7936338. PMID 33619088.
  72. Hertsgaard, Mark (19 Novembala 2009). "Regreening Africa". The Nation (in American English). ISSN 0027-8378. Retrieved 26 Novembala 2021.
  73. Ahmad, Romoke W. "West Africa: Ecowas, EU Say Niger Elections Satisfactory" Archived 29 Juni 2011 at the Wayback Machine, Daily Trust (republished at AllAfrica.com), 3 February 2011.
  74. Saidou, Djibril. "Niger’s Presidential Election Heads to March Runoff" Archived 28 Juni 2011 at the Wayback Machine, Bloomberg Businessweek, 4 February 2011.
  75. Look, Anne. "Niger Politicians Forge Alliances Before March Election" Archived 7 Febuluwale 2012 at the Wayback Machine, Voice of America, 14 February 2011.
  76. 2008 Human Rights Report: Niger in 2008 Country Reports on Human Rights Practices. United States Bureau of Democracy, Human Rights, and Labor. (25 February 2009) As a publication of the United States Federal Government, this report is in the Public Domain. Portions of it may be used here verbatim.
  77. Niger:Système judiciaire Archived 26 Novembala 2008 at the Wayback Machine. NIGER Situation institutionnelle. Sory Baldé, CEAN, IEP-Université Montesquieu-Bordeaux IV (2007) Accessed 13 April 2009
  78. (in French)Niger : le budget 2014 porté à 1.867 milliards Archived 5 Ogasiti 2020 at the Wayback Machine. Niger Express, 28 November 2013.
  79. Background Notes for Niger: January 2009 Archived 24 Meyi 2019 at the Wayback Machine Bureau of African Affairs, United States State Department. Retrieved 26 February 2009. Portions of the "Economy" section are here used verbatim, as this document is in the public domain.
  80. "Niger". Retrieved 6 Novembala 2019.
  81. "OHADA.com: The business law portal in Africa". Archived from the original on 26 Malichi 2009. Retrieved 22 Malichi 2009.
  82. 83.0 83.1 (in French) Annuaires Statistiques du Niger 2007–2011. Structure de la population Archived 26 Julayi 2014 at the Wayback Machine (Niger's National Statistics Institute Report)
  83. "Niger Population". Worldometers. Archived from the original on 14 Ogasiti 2019. Retrieved 14 Ogasiti 2019.
  84. "The Shackles of Slavery in Niger Archived 19 Febuluwale 2009 at the Wayback Machine". ABC News. 3 June 2005.
  85. "Born to be a slave in Niger Archived 6 Ogasiti 2017 at the Wayback Machine". BBC News. 11 February 2005.
  86. "BBC World Service | Slavery Today". BBC. Archived from the original on 13 Novembala 2010. Retrieved 3 Meyi 2010.
  87. 88.0 88.1 "Niger: Regions, Cities & Urban Centers - Population Statistics, Maps, Charts, Weather and Web Information". citypopulation.de. Archived from the original on 21 Malichi 2020. Retrieved 7 Epulelo 2020.
  88. 89.0 89.1 "DEMOGRAPHIE". www.stat-niger.org. Archived from the original on 22 Sekutembala 2019. Retrieved 7 Epulelo 2020.
  89. Ethologue. Niger languages Archived 27 Julayi 2018 at the Wayback Machine
  90. Présidence de la République du Niger. Le Niger Archived 27 Julayi 2018 at the Wayback Machine
  91. Cite error: Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named census
  92. 93.0 93.1 "2021 Report on International Religious Freedom: Niger". United States Department of State (in American English). 22 Juni 2022. Retrieved 18 Sekutembala 2022.
  93. 94.0 94.1 Decalo, James. Historical Dictionary of Niger. Scarecrow Press, Metuchen, New Jersey – London, 1979. ISBN 0-8108-1229-0. pp. 156–7, 193–4.
  94. "The World's Muslims: Unity and Diversity" (PDF). Pew Forum on Religious & Public life. 9 Ogasiti 2012. Archived from the original (PDF) on 24 Okutobala 2012. Retrieved 2 Juni 2014.
  95. International Religious Freedom Report 2007: Niger Archived 16 Disembala 2019 at the Wayback Machine. United States Bureau of Democracy, Human Rights and Labor (14 September 2007). This article incorporates text from this source, which is in the public domain.
  96. Ben Amara, Ramzi. "The Development of the Izala Movement in Nigeria: Its Split, Relationship to Sufis and Perception of Sharia Implementation" Archived 28 Disembala 2016 at the Wayback Machine. Research Summary (n.d.)
  97. Summary for Shedrack Best's Nigeria, The Islamist Challenge, the Nigerian 'Shiite' Movement, 1999 Archived 13 Janyuwale 2009 at the Wayback Machine; conflict-prevention.net.
  98. 99.0 99.1 99.2 99.3 "Niger" Archived 5 Disembala 2008 at the Wayback Machine. 2001 Findings on the Worst Forms of Child Labor. Bureau of International Labor Affairs, U.S. Department of Labor (2002). This article incorporates text from this source, which is in the public domain.
  99. Green, Jeff (10 Meyi 2006). "U.S. has second worst newborn death rate in modern world, report says". CNN. Archived from the original on 9 Febuluwale 2019. Retrieved 3 Meyi 2010.
  100. "Niger". Archived from the original on 23 Novembala 2011. Retrieved 20 Meyi 2012.
  101. 102.0 102.1 102.2 "Fresh water in Niger undercuts violence, as well as offering better living conditions". European Investment Bank (in English). Retrieved 26 Meyi 2021.
  102. "Water, Sanitation and Hygiene". www.unicef.org (in English). Retrieved 26 Meyi 2021.
  103. "Delivering water and sanitation services in Niger: challenges and results". blogs.worldbank.org (in English). Retrieved 26 Meyi 2021.
  104. "Niger - OECD". www.oecd.org. Retrieved 26 Meyi 2021.
  105. "Development Projects : Niger Basin Water Resources Development and Sustainable Ecosystems Management Project - P093806". World Bank (in English). Retrieved 26 Meyi 2021.
  106. "Niger: EIB finances drinking water supply project (EUR 21m)". European Investment Bank (in English). Retrieved 26 Meyi 2021.
  107. "Fresh water in Niger undercuts violence, as well as offering better living conditions". European Investment Bank (in English). Retrieved 18 Meyi 2021.
  108. "At a glance: Niger". Archived from the original on 30 Novembala 2009. Retrieved 22 Juni 2007.{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (link)
  109. "Media in Niger: the African Development Information Database". Archived from the original on 13 Disembala 2009.
  110. Medias Status Report: Niger Archived 4 Malichi 2009 at the Wayback Machine. Summary document written for the African Media Partners Network. Guy-Michel Boluvi, Les Echos du Sahel Niamey, January 2001.
  111. Attacks on the press: Niger 2006 Archived 20 Sekutembala 2011 at the Wayback Machine. Committee to Protect Journalists (2007). Retrieved 23 February 2009.
  112. Niger: Emergency legislation infringes non-derogable human rights Archived 11 Febuluwale 2009 at the Wayback Machine. AMNESTY INTERNATIONAL Public Statement. AI Index: AFR 43/001/2007 (Public Document) Press Service Number: 181/07. 21 September 2007.
  113. Niger : Conseil de presse. Les journalistes refusent la mise sous tutelle Archived 10 Meyi 2011 at the Wayback Machine. Ousseini Issa. Médi@ctions n°37, Institut PANOS Afrique de l'Ouest. March 2004.
  114. U.S. Department of State. Report on Human Rights Practices – Niger. 1993–1995 Archived 16 Juni 2009 at the Wayback Machine to 2006 Archived 21 Epulelo 2020 at the Wayback Machine.

Notes[lemba | kulemba source]

  1. Arabic: النيجر, Fula: Niiser Template:Lang-ha

Vyakulemba[lemba | kulemba source]

Vigaŵa vya kuwalo[lemba | kulemba source]

Trade

Template:Niger topics


16°N 8°E / 16°N 8°E / 16; 8