Boma la Zomba

Kufuma Wikipedia

Boma la Zomba

Chalo Malaŵi
Chigaŵa Chigaŵa cha Kummwela
Msumba ukulu Zomba
Ukulu wa malo 2 580 km²
Ẇanthu 546 661

Boma la Zomba ndi boma chimodzi mwa zigawo khumi ndi ziwiri za kumwera kwa Malaŵi, chozunguliridwa ndi zigawo za Chiradzulu, Blantyre, Mulanje, Phalombe, Machinga, Balaka ndi Republic of Mozambique kum'mawa. Chigaŵa chose cha Malaŵi ni 2,363 km2, icho chikwimira vigaŵa vitatu pa vigaŵa vyose vya Malaŵi. Msumba ukuru ni Zomba.

Malo ghakupambanapambana[lemba | kulemba source]

Chigawo cha Zomba chili kumpoto ndi chigawo cha Machinga, kum'mawa ndi Mozambique, kumwera ndi zigawo za Phalombe, Mulanje, ndi Chiradzulu, kumwera chakumadzulo ndi chigawo cha Blantyre, ndi kumpoto chakum'mawa ndi chigawo cha Balaka.

Mlonga wa Shire ndiwo uli kumpoto kwa chigaŵa ichi, ndipo chigaŵa cha kumpoto kwa chigaŵa ichi chili mu Dambo la Mlonga wa Shire, chigaŵa cha East African Rift. Chigaŵa cha Shire Highlands chikwenda kufuma kumpoto kuya kumwera kujumpha mu chigaŵa ichi. Malo agha ndigho ghakupatura chigaŵa cha Mlonga wa Shire na Nyanja ya Chilwa. Dambo la Phalombe lili kumafumiro gha dazi kwa chigaŵa cha mapiri na kumanjiliro gha dazi na kumwera kwa Nyanja ya Chilwa. Chigaŵa chapakati na cha kumafumiro gha dazi kwa chigaŵa ichi chili mu nyanja ya Chilwa. Mlonga wa Domasi ndiwo uli kumpoto kwa chigaŵa ichi. Mlonga wa Phalombe na mphepete mwake Namadzi ndiwo uli kumafumiro gha dazi kwa chigaŵa ichi. Mlonga wa Likangala na mphepete mwa mlonga wa Thondwe ukufuma mu chigaŵa chapakati cha chigaŵa ichi kulazga kumafumiro gha dazi mu nyanja ya Chilwa. Nyanja ya Chilwa yikwenda mwakuyana na vula izo zikulokwa, ndipo yili kuzingilizgika na malo ghakututuka.

Ŵanthu[lemba | kulemba source]

Chigaŵa ichi chili na ŵanthu ŵakukwana 746,724 (2018) ndipo chiŵelengero cha ŵanthu ŵakukwana 316 pa km2. Mu vyaka 10 ivyo vyajumpha, chiŵelengero cha ŵanthu pa charu chose chikukura na 2 peresenti. Ŵanthu ŵanandi ŵakuyowoya Chiyanja, kweni ŵakuyowoyaso viyowoyero vinyake nga Chiyao na Chilomwe. Visopa vikuruvikuru ni Chikhristu (78%) na Chisilamu (20%).

Mtundu wa ŵanthu[lemba | kulemba source]

Pa nyengo ya kalembera wa chalo cha Malaŵi wa 2018, chiŵelengero cha ŵanthu mu chigaŵa cha Zomba kuyana na mafuko chikaŵa nga ni:[1]

  • 42.1% ŴaLomwe
  • 23.3% ŴaYao
  • 21.7% ŴaNyanja
  • 5,8% ŴaChewa
  • 3.6% ŴaMang'anja
  • 2,1% ŴaNgoni
  • 0.6% ŴaSena
  • 0.3% ŴaTumbuka
  • 0.1% ŴaTonga
  • 0.0% ŴaNkhonde
  • 0.0% ŴaLambya
  • 0.0% ŴaSukwa
  • 0.3% ŴaVinyake

Maofesi gha boma[lemba | kulemba source]

Mu Zomba muli vigaŵa 10 vya National Assembly:

  • Zomba - Central
  • Zomba - Changalume
  • Zomba - Chingale
  • Zomba - Chisi
  • Zomba - Likangala
  • Zomba - Lisanjala
  • Zomba - Msondole
  • Zomba - Mtonya
  • Zomba - Nsondole
  • Zomba - Thondwe

Kuyambira pa chisankho cha 2009 zigawo zonsezi zakhala zikuchitika ndi mamembala a Democratic Progressive Party.[2]

  • Msumba wa Zomba (mzinda ukuru)

Chuma[lemba | kulemba source]

Chuma cha chigaŵa cha Zomba ntcha ulimi, ndipo ŵanthu ŵakupanda chomene mbuto za chimanga. Vyakumera vinyake ni mpunga, maniyu, mbatata, mphonje, nyungu, na mphoza. Viŵeto vya viŵeto vichali kusuzga; ndipouli, ng'ombe, viŵeto vya viŵeto, mbuzi, mberere, nkhumba na mpheta vikuliskika mu Zomba kuti viŵe nyama. Kweni ku Zomba kuli malo ghacoko waka agho kuli somba zinandi. Ŵalimi pafupifupi 2,600 ŵakuchita ulimi wa mu maji, ŵakugwira ntchito mu viziŵa vyakujumpha 5,000, ndipo ŵakupanga somba pafupifupi matani 757 pa chaka. Kweniso nyanja ya Chilwa yikulutilira kuŵa na somba zinandi chomene mu chigaŵa ichi.

Makampani ghacoko na ghapacanya ndigho ghakwendeska vinthu mu cigaŵa ici. Ntchito zakwera kufika pafupifupi 97% ya ŵanthu wose ŵakukhwima (15+), ndipo ivi vyapangiska kuti ŵanthu ŵaleke kugwira nchito. Magulu agho ghakugwirako nchito comene ni gha uteŵeti, ŵanthu wose awo ŵakugwira nchito, ndiposo magulu gha ŵanthu awo ŵakugwira nchito za mawoko.

Umoyo[lemba | kulemba source]

Chigaŵa ichi chili na vigaŵa vinayi. Nkhorongo ya Zambezi na mopane yili mu dambo la Mlonga wa Shire, kumpoto kwa chigaŵa ichi. Nkhorongo ya ku South Malaŵi yikwimira malo ghakuzizima na ghakuthukira. Makuni gha Zambezi na mopane na makuni gha miombo gha kumafumiro gha dazi ghakutandazgika mu mapiri gha Phalombe. Malo ghakuliskako viŵeto gha mu Zambezi ghali kuzingilizga Nyanja ya Chilwa.

Nkhorongo zinandi za mu cigaŵa ici zili kupwanthiskika kuti ŵanthu ŵambe kulima panji kulima makuni gha phura (Pinus patula) na eucalyptus.

Ulendo[lemba | kulemba source]

Charu ichi chili na ŵanthu ŵanandi awo ŵakutemwa vyalo. Vinyake ivyo vikukondweska ni mapiri gha Zomba Plateau na Chiziŵa cha Chilwa, vinthu vyakale, na malo ghachilengiwa gha mu chigaŵa ichi.

Umoyo[lemba | kulemba source]

Ŵakupeleka wovwiri wa munkhwala mu maofesi gha munkhwala, mu maofesi gha munkhwala, na mu vipatala. Kweniso ŵanthu ŵanandi ŵakupokera munkhwala ku ŵadokotala ŵa ku malo agha. Chiŵelengero cha ŵana awo ŵakubabika mu chigaŵa ichi chili pa 48.1 pa ŵanthu 1,000. Ŵanakazi wose ŵakubaba ŵana 5.3. Pa ŵanthu 1,000 awo ŵakubabika, ŵana 84 ndiwo ŵakufwa.

Vinthu vyakwendakwenda[lemba | kulemba source]

Pa mbumba zose, pafupifupi vigaŵa vinayi pa vigaŵa vinkhondi (79.6%) vikupokera maji ghawemi ghakumwa, ndipo 59% vikupokera maji ghakumwa. Nthowa izo ŵakugwiliskira ntchito pakugwiliskira ntchito viswaswa ivi ni kotcha viswaswa, viŵiya vya fuvu, viŵiya vyakusungira viswaswa, kusungira viswaswa mwambura kwenelera, ndipo para vyafuma ku viswaswa vya makuni, ŵakugwiliskira ntchito viŵiya vya mu munda na viŵiya vyakupangika.

Masambiro[lemba | kulemba source]

Masambiro gha mu boma la Zomba ghakupambanapambana. Maboma, visopa, na ŵanthu ŵanyake ndiwo ŵakupeleka wovwiri uwu. Mu cigaŵa ici, ciŵelengero ca ŵana ŵa sukulu cakwera comene. Pa caru cose, ŵana ŵa sukulu ŵa sukulu za pulayimale ŵalipo 87.2 peresenti. Ndipouli, sukulu za ku Zomba zikulutilira kusuzgika na masuzgo ghanandi, kusazgapo masambiro gha ŵasambizgi, unandi wa malo ghakukhala ŵasambizgi na ŵana ŵa sukulu, vipatala vyambura kukwana panji vyakusakazika, kweniso vinthu vyakusambizgira.

Vinthu Vyakwendeskeka[lemba | kulemba source]

Boma la Zomba chili na misewu yiwemi. Msewu ukuru uwo ukujumpha mu cigaŵa ici ni M3 (Blantyre-Zomba-Lilongwe). Msewu wa Zomba Phalombe ukuzengeka. Misewu ya pasi ni misewu yinandi iyo yikukolerana na malo ghakupambanapambana mu chigaŵa. Ŵanthu ŵanandi ŵakwenda pa njinga na matola, ndipo pamanyuma pake pakuŵa mabasi.

Maukaboni[lemba | kulemba source]

  1. 2018 Malawi Population and Housing Census Main Report
  2. Parliament of Malawi - Members of Parliament - Zomba District