Chipata

Coordinates: 13°38′43″S 32°38′47″E / 13.64528°S 32.64639°E / -13.64528; 32.64639
Kufuma Wikipedia
Chipata
City
Chipata
File:Chipata skyline.jpeg
Official seal of Chipata
Chipata is located in Zambia
Chipata
Chipata
Malo mu Zambia
Coordinates: 13°38′43″S 32°38′47″E / 13.64528°S 32.64639°E / -13.64528; 32.64639
Charu Zambia
ProvinceEastern Province
DistrictChipata District
Founded1898; 126 vyaka vyajumphapo (1898)
City status2017
Government
 • TypeLocal Government
 • MayorGeorge Mwanza
Area
 • Urban
59.44 sq mi (153.94 km2)
Elevation
3,875 ft (1,181 m)
Population
 (2022)
 • City327,059
 • Density501/sq mi (193.4/km2)
 • Metro
327,059
Time zoneUTC+2 (CAT)
Area code+260 216
ClimateAw

Msumba wa Chipata ndi msumba wa chigaŵa cha Eastern Province of Zambia na Boma la Chipata. Msumba uwu ukaŵa wa nambara 5 mu charu ichi, pamanyuma pa Lusaka, Ndola, Kitwe na Livingstone, na pulezidenti Edgar Lungu pa 24 February 2017. Msumba uwu ukakura mwaluŵiro pa nkhani ya vyachuma na vinthu vinyake ivyo vikawovwira kuti uŵe msumba.[1][2]

Makhalilo

Chipata chili makilomita 570 kumafumiro gha dazi kwa Lusaka, msumba ukuru wa Zambia.[3] Malo agha ghali pa mtunda wa makilomita 150 kumanjiliro gha dazi kwa Lilongwe, msumba ukuru wa Malawi.[4] Malo agho Chipata walipo ni 13°38'43.0"S, 32°38'47.0"E (Latitude:13°38'43.0"S; Longitude:32°38'47.0"E). Chipata chili pa mtunda wa mamita 1,181 pachanya pa nyanja.[5]

Mwakudumula

Ku Chipata kuli msika wamakono, chipatala, malo ghakugulira, yunivesite, makoleji na masukulu ghanandi. Mu tawuni iyi muli hotelo ya nyenyezi zinayi, malo ghakucitira gofu, ciŵanja ca ndege, na "mphepete mwa phiri". Mu vigaŵa ivi muli Kalongwezi, Moth, na Little Bombay.

Chipata ni mulongozgi wa chigaŵa wa mtundu wa Ngoni wa ku Zambia. Ŵanthu ŵa mtundu wa Ngoni ŵakayowoyanga viyowoyero vya mafuko agho ŵakathereska, ntheura ŵanthu ŵanandi ŵakayowoyanga Chichewa na Chinsenga. Ili kufupi na mphaka na Malawi, ndipo lili pa Great East Road iyo yikukolerana na Lilongwe 150 km (93 mi) kumafumiro gha dazi, na Lusaka 570 km (354 mi) kumanjiliro gha dazi.[6] Malo agha ndigho ŵanthu ŵakutemwa kuluta ku South Luangwa National Park.

Mbili

Zina lakuti Chipata likufuma ku lizgu la Chichewa lakuti "Chimpata" ilo likung'anamura "malo ghakuru". Zina la chigaŵa cha Kapata, ilo likaŵa likuru la tawuni iyi, lili kufuma ku lizgu lakuti Chewa ilo likung'anamura "malo ghachoko".

Chipata wakachemekanga kuti Fort Jameson (panji kuti "Fort Jimmy"), ndipo wakachemeka na zina la Sir Leander Starr Jameson, wandale wa ku Britain wa mu vyaka vya m'ma 1800. Nanga ni mu nyengo ya muwuso wa ŵasilikari, mbanthu ŵacoko comene awo ŵakagomezganga kuti Jameson, uyo wakumanyikwa comene cifukwa ca kucitako nkhondo yakucemeka Jameson Raid, wakeneranga kuŵa na zina la msumba uwu. Nga ni 'Fort Manning' na 'Fort Rosebery,' Fort Jameson nayo wakacemekanga "nkhongono" cifukwa maofesi gha boma, panji "Boma", ghakaŵa na malinga.

Fort Jameson yikaŵa msumba ukuru wa boma la Britain la kumpoto kwa Rhodesia pakati pa 1900 na 1911.

Boma

Mulara wa msumba wa Chipata ndiyo ni mulongozgi wa boma.

Ŵanthu

Mu 2010, mu tawuni iyi mukaŵa ŵanthu 455,783,[7] Chigaŵa cha Chipata ndicho chili na ŵanthu ŵanandi chomene mu charu ichi. Mu 2010, mu tawuni ya Chipata mukaŵa ŵanthu 116,600. Ŵanthu ŵanandi chomene mu tawuni iyi mba Chichewa, Tumbuka, Ngoni, na Nsenga.[8]

Chuma

Siku la pachisulo ku Chipata

Chipata ndiyo yikaŵa malo ghakwendeskera malonda pakati pa Zambia na Malawi. Malo ghakusungirako vyakurya ghakaŵa mu chigaŵa cha Chipata. Malo ghaŵiri ghakuzirwa ni Kavulamungu Bargain Centre, na Ally & Sons.

Vyawalendo

Ciphikiro ca Nc'wala ca ŵanthu ŵa mtundu wa Ngoni cikucitikira ku Mutenguleni, kufupi na Chipata. Ciphikiro ici cikucitika kuumaliro wa Febuluwale, ndipo cikulongora kuti vipambi vikwamba kuvuna[1]

Kupokelera ŵalendo

Chipata wali na mahotelo ghankhondi na nyumba zinandi za ŵalendo. Vinyake ivyo ŵanthu ŵakutemwa ku Chipata ni Protea Hotel. Crystal Springs Hotel yili pa mtunda wa makilomita 1.5 kufuma mu msumba wa Malawi ndipo yili na holo ya maungano na chiziŵa. Yafiska vyaka vyakujumpha 25. Nyamfinzi Hotel, Fort Jameson and Luangwa House operated by Hostels Board of Zambia.

Nyumba zinyake zakucemeka Guest Houses and Lodges ni izi:

• Dean's Hillview Lodge

• Eastern Comfort Lodge

• Pineview Guest House

• La Rochelle

• Franklin Gardens

• Jemita Guest House

• Dredel Lodge

• Travel Lodge

• Golf Rest House

• Chiwayu Guest House

• Yanja Lodge

• Mama Rula's campsite

• Kigelia Campsite

• Mwana Chanda Lodge

• Mukels Lodge

• Fort Young's Lodge

• Chikhute Guest House

• Wise Donkey Guest House

• Roadside Guest House

• Sunnyside Lodge

• Katuta Lodge

• Crossroads Lodges

• Gloka Guest House

• Calmrest Lodge

• Mercury one Lodge

• CTV Lodge

• Streamside Guest House

• Chipata Motel

• VNT Motel

• Tilandile Guest House

• Murphy Guest House

• Hom's cottage

• Rombando Executive Lodge

• Chansolo Lodge

• Malent

• Escape view Lodge

• New Horizon view Lodge

• Eastlands Lodge

• Redmont Guest House

• Chatowa Lodge

• Kum'mawa Lodge

Mtunda

Malo ghakukhala mabasi na ma taxi pa Great East Road

Mu Ogasiti 2011, njanji ya Sena yikajulika, ndipo yikafika mu msumba wa Chipata ku Malawi. Sono Chipata ndiyo yizamuŵa malo ghakulongozgera njanji ya ku Zambia kufuma ku Malawi na kunyake. Kufuma waka mu 1982, chipata chichoko ichi, icho chili pa mtunda wa makilomita pafupifupi 35, chikovwira kuti ŵanthu ŵafike ku chipatala cha Nacala ku Mozambique. Msewu uwu uli kunozgeka kale, ndipo uli na chipata cha Chipata na nyumba yikuru ya siteshoni.

Nthowa iyi yikovwira kuti munthu wafike ku misewu yiŵiri iyo yilipo ya sitima iyo yikuluta ku nyanja ya Indian Ocean, ku Dar es Salaam na Beira. Mu 2015 ŵakakhumbanga kuzenga sitima yakuya ku Serenje, tawuni iyo yili pa msewu wa TAZARA Railway.[9]

Intra-city Transportation

Ŵanthu awo ŵakukhala mu chigaŵa cha Chipata ŵakwenda mu matekisi, ndipo ghanandi mwa matekisi agha ni Toyota Corolla. Mtundu unyake uwo ŵanthu ŵakwenda nawo ni njinga. Vinthu ivi vikwendeska ŵanthu pa ndalama zichoko chomene pakuyaniska na tekisi. Msumba wa Chipata ukumanyikwa na ŵanthu ŵanandi chifukwa cha njinga. Ŵanthu ŵanandi ŵakwenda pa njinga chifukwa chakuti mu tawuni iyi mukaŵa fakitare ya Luangwa iyo yikaŵako m'ma 1990. Ndipouli, matekisi gha pa njinga ghakumalira pa njinga zamoto izo zikuzara comene mu msumba uwu. Njinga, njinga zamoto zingayegha ŵanthu pafupifupi kulikose, nanga nkhu malo agho galimoto zingafikako yayi. Kweniso, mabasi ghaswesi agho ghakaŵa na mphete yiphya (mbala ya chigaŵa cha kumafumiro gha dazi) agho ŵanthu ŵakughacemanga kuti "Bongo" ghakugwiliskirika nchito nga ni galimoto za ŵanthu wose mu Chipata kwa vyaka pafupifupi 10. Mu Chipata, ŵanthu ŵanandi ŵakwenda na mabango. Kanandi ŵanthu ŵakwenda mu malo ghakukhala ŵanthu ŵanandi. Ŵanthu aŵa ŵakusangika mu misewu yichoko chomene chifukwa ŵakukhala mu malo agho muli ŵanthu ŵanandi nga ni Mchini, Navutika, Sido, Kapata na Magazine. Vigaŵa vinyake vikupelekekaso yayi chifukwa cha ŵamalonda yayi kweniso misewu yinonono. Ndipouli, ŵanthu ŵa ku Chipata ŵakwenjerwa comene cifukwa cakuti mabasi na matekisi ghakuleka kulondezga malango gha msewu. Vinyake mwa vinthu ivi ni galimoto zinandi zambura kulembeska, izo ni zambura kwenelera kwenda pa msewu, kweniso njinga zamoto izo zikuzomerezgeka kwenda pa msewu. Mu nyengo yasono apa, ŵanthu ŵakutimbana na kwiba njinga.

Inter District Transportation

Mabasi na matekisi ghakwendeskaso ŵanthu ku mizi yakutali kuwaro kwa Chipata na matawuni ghanyake mu chigaŵa cha kumafumiro gha dazi. Mungaluta ku Katete, Sinda, Petauke na Nyimba pa basi ya Lunkhwakwa/pa msika wa COMESA. Ndipo awo ŵakuluta ku Chadiza ŵakukhala ku Mbanyane Station. Ŵanyamata awo ŵakuluta ku Lundazi ŵakusangika pa Old Welcome pafupi na Kobil Petrol station. Ndipo para munthu wakuluta ku Mfuwe panji South Luangwa wakuluta ku Kapata Main bus station. Mabasi ghakwendeskera katundu agho ghakuluta ku Mwami ghakusangika pa msewu wa Umodzi panthazi pa Saturday Market ndipo Gondar Barracks station yili pa basi ya Highway bakers.

Madambo

Chipata chili na milonga yinayi iyo yikuthira mu mlonga wa Luangwa. Mlonga wa Luangwa ukufuma ku Lilonda na Mafinga Hills kumpoto-kumafumiro gha dazi kwa Zambia pa mtunda wa mamita pafupifupi 1500 kufupi na mphaka na Tanzania na Malawi, ndipo ukwenda kumwera-kumanjiliro gha dazi kujumpha mu dambo likuru.[10] Ŵanthu awo ŵakukhala mu chigaŵa ichi ŵakugwiliskira ntchito maji gha mu milonga na mu mlonga wa Luangwa pakulima.

Dongo na Vyakumera

Pali mitundu yitatu ya dongo, Acrisols, Fersiallitic, na Lithosols. Pali mitundu yinayi ya vyakumera, ndipo yikuru ni ya Brachystegia (Miombo) na Munga.

Nyengo

Climate data for Chipata
Month Jan Feb Mar Apr May Jun Jul Aug Sep Oct Nov Dec Year
Record high °C (°F) 32.1
(89.8)
31.8
(89.2)
32.4
(90.3)
32.7
(90.9)
32.2
(90.0)
29.9
(85.8)
29.9
(85.8)
33.0
(91.4)
36.1
(97.0)
37.5
(99.5)
38.0
(100.4)
34.9
(94.8)
38.0
(100.4)
Average high °C (°F) 27.2
(81.0)
27.4
(81.3)
27.8
(82.0)
27.6
(81.7)
26.6
(79.9)
25.0
(77.0)
24.9
(76.8)
27.1
(80.8)
30.3
(86.5)
32.1
(89.8)
31.2
(88.2)
28.1
(82.6)
27.9
(82.2)
Daily mean °C (°F) 22.1
(71.8)
22.0
(71.6)
22.0
(71.6)
21.4
(70.5)
20.0
(68.0)
18.2
(64.8)
18.1
(64.6)
20.4
(68.7)
23.9
(75.0)
25.6
(78.1)
24.9
(76.8)
22.6
(72.7)
21.8
(71.2)
Average low °C (°F) 18.2
(64.8)
18.0
(64.4)
17.9
(64.2)
16.7
(62.1)
14.2
(57.6)
11.7
(53.1)
11.8
(53.2)
14.2
(57.6)
17.7
(63.9)
19.9
(67.8)
19.6
(67.3)
18.6
(65.5)
16.5
(61.7)
Record low °C (°F) 13.2
(55.8)
13.2
(55.8)
11.8
(53.2)
9.7
(49.5)
6.5
(43.7)
3.3
(37.9)
4.0
(39.2)
3.7
(38.7)
7.2
(45.0)
12.4
(54.3)
12.8
(55.0)
13.3
(55.9)
3.3
(37.9)
Average precipitation mm (inches) 252.7
(9.95)
225.4
(8.87)
166.9
(6.57)
49.6
(1.95)
4.4
(0.17)
1.1
(0.04)
0.3
(0.01)
0.0
(0.0)
0.8
(0.03)
13.1
(0.52)
81.9
(3.22)
220.7
(8.69)
1,016.9
(40.04)
Average precipitation days (≥ 1.0 mm) 20 18 14 7 0 0 0 0 0 1 9 19 88
Average relative humidity (%) 80.7 81.5 78.8 72.1 64.4 59.8 55.9 48.9 42.7 45.2 56.6 75.4 63.5
Mean monthly sunshine hours 158.1 148.4 201.5 234.0 266.6 258.0 260.4 275.9 276.0 269.7 216.0 167.4 2,732
Source: NOAA[11]

Masukulu na Masukulu Ghakusambizga

Sukulu ya pulayimale

  • SPS (Shakespeare private school)
  • Hillside Primary School
  • Mpezeni Primary School
  • Chipata Primary School
  • Kapata Primary School
  • Chongololo School
  • St Anne's Primary School
  • Trinity private School
  • Mem private School
  • Lunkwakwa Primary school
  • St. Betty Primary school
  • Munga Primary school
  • Mchini Primary school
  • Nadalisika primary school
  • Msekera primary school
  • Walela Primary school
  • Madaliso Primary school
  • Crownhill School

Sukulu ya sekondare

  • Anoya Zulu Boys Secondary School
  • Chizongwe Technical Secondary School
  • St. Monicas Girls Secondary School
  • Chipata Day Secondary School
  • Hillside Girls High School
  • St. Atanazio Secondary School
  • St. Mary's Seminary School
  • Damview Secondary School
  • Muziphas high school
  • Katopola Day secondary school
  • Kanjala Day secondary school
  • St. Magrets Girls secondary school
  • Lutembwe Day secondary school
  • Mazimoyo Day Secondary school
  • Gondar Day secondary school

Masambiro ghapachanya

  • Chipata Teacher's Training College
  • Chipata Trades Training Institute
  • Chipata School of Nursing
  • DMI-St. Eugene University

Malo gha ku mizi

  • Kalongwezi
  • Kalongwezi Extension
  • Kapata
  • Umodzi
  • Moth
  • Muchini
  • Nabvutika
  • Little Bombay
  • Mchenga
  • Damview
  • Old Gym
  • New Gym
  • Chimwemwe
  • Magazine
  • Eastrise
  • Walela
  • Chawama
  • Munga
  • Chipata Motel
  • Nadalitsika
  • Katopola
  • Maferendum
  • Rose
  • Hillview
  • Gash
  • Msekera
  • Messengers
  • David Kaunda area
  • Hollywood
  • Kalongola site and service
  • Hillview
  • Chimzere
  • Gondar Barracks
  • Highlands
  • Aslot

Wonaniso

Ukaboni

  1. 1.0 1.1 Mwendabai, Darlington (25 February 2017). "Chipata: Newest city on the hills". Zambia Daily Mail. Lusaka. Retrieved 22 November 2018.
  2. "Times of Zambia". 2020-05-30.
  3. Globefeed.com (22 November 2018). "Distance between Lusaka, Zambia and Chipata, Zambia". Globefeed.com. Retrieved 22 November 2018.
  4. Viajes Con Mochila (September 2015). "Traveling through Zambia with backpack. Chipata to Lilongwe (it´s only 150 km)". Nomad-as.com. Retrieved 22 November 2018.
  5. Floodmap.net (22 November 2018). "Elevation of Chipata, Zambia". Floodmap.net. Retrieved 22 November 2018.
  6. "Location of Chipata, Zambia". Retrieved 22 November 2018.
  7. Central Statistical Office Zambia (14 November 2018). "The Population of Chipata in 2010". Citypopulation.info Quoting Central Statistical Office Zambia. Retrieved 23 November 2018.
  8. University, Africa EENI Global Business School &. "Study in Chipata (Oriental province, Zambia)". Africa EENI Global Business School & University (in English). Retrieved 2020-05-26. {{cite web}}: |first= has generic name (help)
  9. Community News (3 August 2017). "Chipata-Tazara railway project hits a snag". Chipata, Zambia: Breeze FM Chipata. Retrieved 23 November 2018.
  10. "Luangwa River In Zambia". AfricanMecca Safaris (in American English). Retrieved 2020-05-30.
  11. "Chipata MET Climate Normals 1961–1990". National Oceanic and Atmospheric Administration. Retrieved March 8, 2015.

Vigaŵa vya kuwaro