Sumu za Malaŵi

This is a good article. Click here for more information.
Kufuma Wikipedia

Sumu za ku Malawi zikufuma ku ŵanthu ŵa ku Britain, Africa, na America. Ŵanthu ŵa ku Malawi ŵakendanga nyengo yitali ndipo ŵakagwiranga nchito mu vyaru vinyake. Cimoza mwa vinthu ivyo vikapangiska kuti sumu za ku Malawi zikwane ni Nkhondo Yachiŵiri ya Caru Cose. Paumaliro wa nkhondo, ŵanthu ŵanandi ŵakakondwanga na magulu gha ŵakwimba gitala na banjo. Vyakuimbira vyose viŵiri vikafuma ku vyaru vinyake. Ŵanthu ŵa ku Malawi awo ŵakagwiranga nchito mu migodi ya ku South Africa na Mozambique nawo ŵakasangananga na kwimba sumu zakupambanapambana.[1]

Pa nyengo iyo charu cha Malawi chikaŵa pasi pa muwuso wa ŵasilikari, ŵakwimba ŵakumanyikwa ŵakaŵa ŵachoko chomene. Yumoza wa ŵakwimba aŵa wakaŵa Tony Bird, uyo wakababikira ku Nyasaland ndipo wakimbanga sumu zakususkana na boma la Malawi. Sumu zake zikulongosoreka kuti zikukolerana na mitheto ya ku Malawi na Afrikaans. Kawonekero kake kakamupangiska kuti walute na Ladysmith Black Mambazo mu ma 1980.

Mu nyengo ya Pulezidenti Hastings Banda, boma la Malawi likakanizga sumu izo likati ni za kugonana panji za ndyali. Ivi vikapangiska kuti ŵanthu ŵachoko waka awo ŵakamanyikwanga pa charu chose ŵanjire mu vyaru ivi kufuma mu 1964 m'paka 1994. Ndipouli, pamanyuma pa mavoti ghakwamba gha vyaru vinandi mu 1994, ŵanthu ŵanandi ŵakamba kwimba pa wumba.

Kwambira mu 1994, ŵanthu ŵakutemwa comene sumu kweniso ŵanthu ŵakumanyikwa. Chifukwa cha nyengo iyo ŵanthu ŵakakanizganga sumu, ŵanthu ŵanandi ŵa ku Malawi awo ŵakamba kwimba ŵakaŵa ŵawukirano. Ŵalendo nga ni Young Kay ŵakukhozgeka na ŵantchito ŵaphya ndipo ŵakugwira nchito pamoza kupeleka umanyi uphya ku Malawi.[2]

Ŵaluso ŵanandi ŵa ku malo agha ŵakumanyikwa pa caru cose. Ŵalendo awo ŵakumanyikwa chomene ku Malawi ni Wambali Mkandawire, Erik Paliani, Lucius Banda, Tay Grin, Esau Mwamwaya, Tsar Leo, Lawrence Khwisa (LULU). Mu 2015 sumu ya Malawi yikamanyikwa pa 58th Grammy Awards kwa nyengo yakwamba, na kusankhika kwa Zomba Prison Project I Have No Everything Here kwa Best World Music Album.[3]

Sumu za ku Malawi[lemba | kulemba source]

Nyimbo za Kwela[lemba | kulemba source]

In the late 1960s, South African kwela music was popular in Malawi. The country produced its own kwela stars that were not as popular as the South African counterparts, but contemporary Kwela artists like Daniel Kachamba & His Kwela Band have enjoyed popularity. South African Kwela music was first created by Malawian immigrants who, upon moving to South Africa, fused their music with local sounds.[1] The word, 'Kwela', in Chichewa means 'to climb' which is similar to the South African definition, which means to "get up" or "rise".

Jazz ya ku Malawi[lemba | kulemba source]

Malawian jazz bands also became popular. In spite of the name, Malawian jazz has little in common with its American namesake. Rural musicians played acoustic instruments, often in very traditional ways. These performers include Jazz Giants, Linengwe River Band, Mulanje Mountain Band and Chimvu Jazz. By the beginning of the 1970s, electric guitars had become common and American rock and roll, soul and funk influences the music scene, resulting in a fusion called afroma.[check spelling] New Scene, led by Morson Phuka, was the most well-known exponent of afroma.

Contemporary Malawian jazz artists include Wambali Mkandawire, South-Africa-based Ray Phiri and US-based Masauko Chipembere Jr.

Jazz concerts can be seen throughout Malawi. Many Malawian Jazz band perform regularly at local hotels and clubs. Sunday Jazz is a popular event in many lodges and hotels in Malawi, where it is a social event for people in the suburban areas to meet and listen to Jazz music on Sundays.

Malawi kwasa kwasa[lemba | kulemba source]

Influenced by the 1980s music from the Congo, Malawi's own kwasa kwasa music grew. The 1980s saw soukous from the Democratic Republic of the Congo (then Zaire) become popular, and result in a Malawian variety called kwasa kwasa.

Hip-hop/rap ya Malaŵi[lemba | kulemba source]

Kwamba mu 1994, sumu za rap zazara chomene mu Malaŵi kufuma ku misumba yakutali nga ni Blantyre na Lilongwe m'paka ku mizi yakutali nga Nkhata Bay panji Chitipa. Vinthu vya rap mu Malawi vikukolerana na wayilesi na manyuzipepara. Ŵanthu ŵa ku United States, South Africa, United Kingdom, na Caribbean ŵakamba kulondezga mitheto ya hip hop pa wayilesi na mavidiyo.[4] Sumu za ku Malaŵi zikamba na gulu la Real Elements, awo ŵakiza na sumu za ku America ku Malaŵi. Ŵakaŵa pa channel O ndipo ŵakachitanga mu Malaŵi ndipo ŵakamba ku UK kwa banthu ŵa hip hop nga ni Blak Twang. Ŵakapanga mtundu uphya wa sumu za ku Malawi mu nthowa ya hip-hop na rap.

Kufuma waka mu nyengo ya Real Elements, mtundu wa Malawi wa hip-hop wakura comene. Ici cikusazgapo Young Kay, Third Eye. Mandela Mwanza, Phyzix, Dominant 1, Incyt, Cyclone, A.B, The Basement, Pittie Boyz, The Daredevilz, Lomwe, the Legendary Barryone, Nthumwi Pixy, Biriwiri, Renegade & Pilgrim, Jay-T Pius Parsley pamoza na nyenyezi za pa caru cose nga ni Tay Grin, Gwamba, South African based St Bosseratti. [Pakukhumbika ukaboni apa]

Chiwonetsero cha hip hop ku Malawi chikupitilira kusintha ndi ojambula atsopano a sukulu monga Gwamba ndi Marste. Ŵa Africa ŵa ku Africa, Tsar Leo na Lxrry ndiwo ŵakutimbanizga chomene nkhani za hip hop. Makomiti gha rap na ragga agho ghakucitiskika na mawupu gha ŵanthu ŵekha ghakumanyikwa comene na ŵawukirano.

Cingelezi ndico cikuyowoyeka comene mu sumu za rap za ku Malawi, kusazgapo nkhani za mu manyuzipepara, kudumbiskana na ŵawukirano, na pa wayilesi. Ndipouli, mu vigaŵa vinyake, Chichewa chikuwoneka kuŵa chiyowoyero chiwemi.[4]

Nyimbo za Chiuta za ku Malawi[lemba | kulemba source]

Sumu ya Gospel njimoza mwa sumu izo zikumanyikwa chomene mu Malawi. Vinthu ivi vikamba kumanyikwa mu ma 1990. Apo Papa Yohane Paul II wakaluta mu caru ici mu 1989, sumu za Gospel zikamba kuwoneka comene. Ŵalendo ŵakumanyikwa ŵa Malawi ŵa gospel ni Ndirande Anglican Voices, Ethel Kamwendo-Banda, Grace Chinga, Lloyd Phiri, George Mkandawire na Chitheka Family.[5]

Apo ŵanthu ŵanyake awo ŵakuchita vyakusanguluska ŵakamba 'kubabikaso,' mu Malaŵi muli sumu zinandi za Gospel, comenecomene za mu matawuni. Ŵanyamata ŵakwambilira awo ŵakamanyikwanga na sumu za rap ni Chart Rock na The Strategy. Pasono,Template:When David (uyo kale wakaŵa Stix wa Real Elements, KBG uyo wakambiska NyaLimuziK na Gosple (Aubrey Mvula) sono ndiwo ŵakulongozga mu mtundu uwu wa gospel rap.

Apo tikulutizga kusanda umo gospel hip hop panji music ya mu muzi yikukulira, tingaleka yayi kuzunura ŵanthu ŵaŵiri awo ŵakwiza mu chigaŵa ichi.[citation needed]

Malawia R&B[lemba | kulemba source]

Mtundu wa R&B wa ku Malawi ukukura chomene ndipo wafika pakumanyikwa na ŵanthu nga Maskal, Theo Thomson, Sonye na Dan Lu. Paliso ŵantchito ŵanyake ŵaphya nga ni Kumbu, Bucci, na Kell Kay, Tremone Trun.

Nyimbo za reggae za ku Malawi[lemba | kulemba source]

Mu Malaŵi, sumu ya reggae yikutemweka comene. Mu vyaka vyasonosono apa, sumu ya reggae ya ku Malawi yaluta panthazi chomene, comenecomene pakati pa ŵalondezgi ŵa Rasta ku Malawi na mumphepete mwa nyanja iyo ŵanthu ŵanandi ŵakwiza. Magulu gha sumu nga ni Black Missionaries ghazgoka ghamanyikwiro comene mu Malawi. Ŵalendo nga ni Lucius Banda, na Evison Matafale ŵakawovwira kuti sumu za ku Malawi zikwane pa charu chose. Kweniso pali magulu ghanyake gha rock reggae agho ghakuŵa na sumu zawo nga ni Fostered Legacy, Soul Raiders, na Wailing Brothers. Sumu za reggae za ku Malawi ni sumu za kulimbana. Nkhani zinandi za mu sumu iyi zikuyowoya za vinthu vyambura urunji, vimbundi na kuyana kwa ŵanthu wose ŵa ku Malawi.

Malawian traditional music and dances[lemba | kulemba source]

Sumu za ku Malawi nazo zikwenda makora chomene, nga ni za ŵanthu ŵa ku Malawi ŵakuchemeka Pamtondo, awo ŵakugwiliskira ntchito sumu za ŵanthu ŵa ku Lomwe, Makuwa na Mang'anja. Pakaŵaso ŵanthu ŵanyake awo ŵakalondezganga mitheto ya kale nga ni Alan Namoko, Micheal Yekha, Ndingo brothers, Millennium Sound Checks na Waliko Makhala. Mu Malaŵi, ŵanthu ŵakwimba makora chomene nga ni Manganje, Mganda, Tchopa, Beni, Malipenga, Ngoma, Chitelera, Likwata, Chiwoda, Masewe, Chimtali, Visekese, Khunju, Gule wa Mkulu na Chisamba.

Malawian pop/fusion[lemba | kulemba source]

Ŵalendo ŵa ku Malawi ŵakumanyikwa kuti ŵakusazga sumu za rock, r&b, na za ku America kuti ŵapange sumu za fusion. Yumoza wa ŵanthu aŵa ni Esau Mwamwaya, uyo sumu zake zikusazga sumu za ku Malawi, za pop na za mu tawuni.

Kupanga nyimbo[lemba | kulemba source]

Pambere chaka cha 1968 chindafike, ku Malawi ŵakacitanga vyakujambulira pa mafoni, kweniso ku Federal Broadcasting Studios ku Lusaka, Zambia. Nzeru Record Company (NRC), yikakhazikiskika mu 1968, ndipo yikaŵa studio yakwamba ku Malawi. Ndipouli, studio iyi yikamara mu 1972 cifukwa ca suzgo la malonda..[6]

Kwambira mu 1972 m'paka mu 1989, malekodi ghanandi ghakaŵa pa wayilesi ya Radio Malawi, iyo pamasinda yikacemekanga Malawi Broadcasting Corporation. Pakuti boma ndilo likalamuliranga wayilesi iyi, mastudio agha ghakawovwiranga kuti sumu ziŵe zakutowa. Sumu izo ŵakalemba zikaŵa za pa tepi ndipo zikafumiskikanga yayi pa vinyl.

Mu 1988, boma likamba kuzomerezga ŵanthu kuti ŵagwirenge nchito na mabuku ghawo. Paumaliro wa m'ma 1990, masitudiyo ghacoko waka ghakaŵa mu Blantyre, Balaka, na Lilongwe.

Mpingo wa ku Malawi ukajura mastudiyo gha Andiamo, uko gulu la Christian Alleluya Band likakora sumu yawo yakwamba pa kaseti mu 1988. Mu 1991, Paul Banda uyo wakwimba gitala wa Alleluya Band wakambiska Imbirani Yahwe Studios mu Balaka Town. Kufuma waka pa nyengo iyi, Ŵakwimba ŵanandi ŵa ku Malawi ŵakukhumba kuŵa na studio yawo ya kujambura sumu. Pa cifukwa ici, nchakusuzga kusanga mastudio gha kwimba sumu mu caru ici, ndipo maburosha gha vyakwimba sumu ghakukhala nyengo yicoko. Mu vyaru vinyake vya ku Malawi, ŵanthu ŵakulemba sumu mu ma studio ghanandi.

Mu tawuni ya Blantyre ndimo muli ma studio ghanandi gha ku Malawi. Ŵawukirano awo ŵakukhumba kulemba sumu yawo ŵakuyilemba mu mastudio agho ghakupeleka nthowa zakupulikizga izo zingaŵawovwira kuti ŵalembe sumu yimoza..[4]

Sumu za pa caru cose[lemba | kulemba source]

Pali wupu wa Malawi Broadcasting Corporation, ndipo ŵanthu awo ŵakutemwa kutegherezga "Radio One" ŵakumanya kuti ŵanthu awo ŵakutemwa kutegherezga mu Malawi ni Don Williams, Jim Reeves, Shaggy, Judy Boucher na ŵanthu ŵa ku South Africa nga ni Lucky Dube na Brenda Fassie.

Viphikiro vya sumu[lemba | kulemba source]

  • Mu chaka cha 2004, munthu wa ku England Will Jameson wakambiska Lake of Stars Music Festival uko kuli ŵanthu ŵakufuma ku vyaru vinyake na ŵa ku Malawi. Pa nyengo yasono, nyuzipepara ya The Independent na The Times ya ku Britain yikuti ni umoza wa viphikiro vya sumu viwemi comene pa caru cose.[7]
  • Kufuma waka apo ŵakazengera nyanja ya nyenyezi, ku Malawi kuli viphikiro vinandi, ndipo vinyake vikuchitika nyengo yitali.
  • Sand Fest
  • Tumaini ni chiphikiro chawanangwa icho chikuchitikira mu msasa wa ŵanthu ŵakuchimbira kwawo wa Dzaleka.
  • Mu chaka cha 2021, chiphikiro cha Zomba City chikamba. Chikondwelero cha Zomba City ndi chochitika cha pachaka, chomwe chimachitika pa sabata la Labor Day. Chiphikiro cha Zomba City chikukhumba kulongora kukopa kwa Zomba ku ŵalendo ŵake.[8][9]
  • Mu chaka cha 2021, Lifest, chikondwelero cha sumu chikanozgeka mu Lilongwe, msumba ukuru wa Malawi.

Ŵakwimba ŵakumanyikwa ŵa ku Malawi[lemba | kulemba source]

  • Joseph Tembo
  • Black Missionaries
  • Lucius Banda
  • Tony Bird
  • Erik Paliani
  • Masauko Chipembere Jr
  • Tay Grin (Limbani Kalinani)
  • Evison Matafale
  • Michael-Fredrick Paul Sauka
  • Esau Mwamwaya
  • Ritaa
  • Real Elements
  • Wambali Mkandawire
  • Ray Phiri
  • Gwamba
  • Zomba Prison Project
  • Tsar Leo
  • Home Grown African
  • Young Kay
  • Blasto

Maukaboni[lemba | kulemba source]

  1. 1.0 1.1 Jecks, Nikki (2009-08-06). "Reviving Malawi's music heritage". BBC News. Retrieved 2012-01-29.
  2. malawimoto says (2010-08-19). "Jamati Online | Malawian Music has no identity". Jamati.com. Retrieved 2012-01-29.
  3. "Malawi Prisoners Score Surprise Grammy Nomination" Retrieved December 14, 2015.
  4. 4.0 4.1 4.2 Perullo, Alex; Fenn, John (Fall 2000). "Language Ideologies, Choices, and Practices in Eastern African Hip Hop". English and Cultural Studios Journal.
  5. [1] Archived Okutobala 4, 2009, at the Wayback Machine
  6. Lwanda, John; Kanjo, Chipo (2013). "Computers, Culture and Music: the History of the Recording Industry in Malawi". The Society of Malawi Journal. 66 (1): 23–42. ISSN 0037-993X. JSTOR 23611942.
  7. Lucinda Beaman Last updated January 29, 2012 2:31AM (2012-01-25). "The Times | UK News, World News and Opinion". Timesonline.co.uk. Retrieved 2012-01-29.{{cite web}}: CS1 maint: numeric names: authors list (link)
  8. "FESTIVAL – Destination Zomba & Liwonde (Malawi)" (in British English). Retrieved 2021-11-29.
  9. "3-day Zomba City Festival to put Zomba on the map". Malawi Tourism (in American English). 2021-03-24. Retrieved 2021-11-29.
  • Lwanda, John. "Sounds Afroma!". 2000. In: Broughton, Simon and Ellingham, Mark with McConnachie, James and Duane, Orla (Ed.), World Music Vol. 1: Africa, Europe and the Middle East. pp 533–538. Rough Guides Ltd, Penguin Books. ISBN 1-85828-636-0

Ma linki ghanyake[lemba | kulemba source]

Interview with Kenny Gilmore director of Deep Roots Malawi

Deep Roots Malawi the Official Film directed by Kenny Gilmore