Ufumu wa Mapungubwe

Coordinates: 22°11′33″S 29°14′20″E / 22.19250°S 29.23889°E / -22.19250; 29.23889
Kufuma Wikipedia

Kingdom of Mapungubwe
Mapungubwe
Pasono Kingdom
Msumba WabomaMapungubwe
Mitundu ya Ŵanthu {{{ethnic_groups}}}
Mtundu wa Boma Monarchy
Ndalama {{{currency}}}
Mapungubwe Cultural Landscape
UNESCO World Heritage Site
LocationLimpopo, South Africa
CriteriaTemplate:UNESCO WHS type(ii), (iii), (iv), (v)
Reference1099bis
Inscription2003 (27th Session)
Extensions2014
Area281.686602 km2 (69,606 acres)
Buffer zone1,048 km2 (259,000 acres)
Coordinates22°11′33″S 29°14′20″E / 22.19250°S 29.23889°E / -22.19250; 29.23889
Ufumu wa Mapungubwe is located in Limpopo
Ufumu wa Mapungubwe
Location of Ufumu wa Mapungubwe in Limpopo
Ufumu wa Mapungubwe is located in South Africa
Ufumu wa Mapungubwe
Ufumu wa Mapungubwe (South Africa)

Ufumu wa Mapungubwe (Maphungubgwe, c. 1075 c. 1220) ukaŵa ufumu wa ku South Africa uwo ukaŵa ku mphepete mwa milonga ya Shashe na Limpopo, kumwera kwa Great Zimbabwe. Zina ili lili kufuma ku chiyowoyero cha TjiKalanga na Tshivenda. Zina ili likung'anamura "Phiri la Viyuni vya Nkhaza" panji "Vikumbusko vya malibwe". Ufumu uwu ndiwo ukaŵa wakwamba mu nyengo iyo Ufumu wa Zimbabwe ukapangika mu vyaka vya m'ma 1200 C.E., ndipo ukaguliskanga golide ku Rhapta na Kilwa Kisiwani ku Africa. Ufumu wa Mapungubwe ukatora vilimika pafupifupi 80, ndipo apo ukaŵa kuti wafika pachanya, msumba uwu ukaŵa na ŵanthu pafupifupi 5,000.[1]

Malo agha ghakaŵa gha Ufumu wa BuKalanga, uwo ukaŵa na ŵanthu ŵa Kalanga ŵakufuma kumpoto cha kumafumiro gha dazi kwa Botswana na kumanjiliro gha dazi kwa Zimbabwe, Ŵanambiya kumwera kwa Dambo la Zambezi, na Ŵavenda kumpoto kwa kumafumiro gha dazi kwa South Africa. Mapungubwe Collection of artifacts found at the archaeological site is housed in the Mapungubwe Museum in Pretoria. Mapungubwe Collection of artifacts found at the archaeological site is housed in the Mapungubwe Museum in Pretoria.

Mizilo[lemba | kulemba source]

Template:History of Zimbabwe

Chiduli cha Mapungubwe

Chikaya chikuru chomene icho chikachemeka Chikaya cha Leopard's Kopje chikumanyikwa na zina lakuti Chikaya cha K2 ndipo chikaŵa chakwambilira cha Chikaya cha Mapungubwe. Ŵanthu ŵa ku K2, awo ŵakwenera kuti ŵakafuma ku ŵanthu ŵa ku Shona na Kalanga ŵa kumwera kwa Africa, ŵakakopeka na chigaŵa cha Shashi-Limpopo. Kweniso malo agha ghakaŵa ghakutowa chomene chifukwa cha njovu. Kulamulira malonda gha golide na njovu kukakhozga comene nkhongono za ndyali za K2. Kuzakafika mu 1075, ŵanthu ŵa ku K2 ŵakaŵa kuti ŵafumamo mu malo agha na kusamira ku Mapungubwe Hill.[2]

Kuzenga malibwe[lemba | kulemba source]

Mu ufumu wa Mapungubwe, ŵanthu ŵakagwiliskiranga ntchito viliŵa vya malibwe kuti ŵamanye malo ghakuzirwa. Mu nyumba iyi mukaŵa viliŵa vya malibwe ivyo vikwenera kuti vikaŵa vya mulongozgi wa boma. Ŵanthu ŵakagwiliskiranga lumoza nchito malibwe na makuni. Kweniso pakwenera kuti pakaŵa khuni lakuzingilizga Phiri la Mapungubwe. Ŵanthu ŵanandi ŵa mu msumba uwu ŵakakhalanga mukati mwa linga la kumanjiliro gha dazi..[3]

Umo zina ili likambira[lemba | kulemba source]

Msumba ukuru wa ufumu uwu ukachemekanga Mapungubwe, ndipo ndiwo ukafumira zina ili. Malo agha sono ghali kulembeka kuti ni malo ghakusungirako vinthu vyakale chomene ku South Africa. Ŵanthu ŵakususkana pa umo zina lakuti Mapungubwe likambira. Ŵanthu ŵanandi ŵakugomezga kuti Mapungubwe likung'anamura "malo gha vibululu", panji "malo agho vibululu vikulyera", panji kuti thavha ya dzi phunguhwe. 1). Lizgu ili likung'anamuraso kuti "malo gha vinjeru" kweniso "malo agho malibwe ghakusintha kuŵa maji".

Mwambo na ukhalilo[lemba | kulemba source]

Ŵanthu ŵakufukura vinthu vyakale ŵakughanaghana kuti mapungubwean ndiwo ghakaŵa malo ghakwamba ku Africa kumwera, ndipo ŵanthu awo ŵakalongozganga ŵanthu ŵakasuzgikanga chomene.

Umoyo mu Mapungubwe ukaŵa wakuzirwa comene ku mbumba na kulima. Malo ghakupambanapambana ghakapangika kuti ghaŵe na maukaboni gha kutandika, milimo ya mu nyumba, na milimo yinyake ya pa umoyo.

Ŵanthu ŵanandi ŵakulutilira kuyowoya kuti vinthu vikaŵa makora chifukwa cha nyumba izo zikaŵa pasi pawo, chifukwa Ŵapungubweans ŵakaŵavya mabuku.

Ufumu uwu ukagaŵikana mu magulu ghatatu, na ŵanthu ŵakukhala mu malo ghachoko, ŵalongozgi ŵa vigaŵa ŵakakhalanga pa mapiri ghachoko, na msumba ukuru wa Mapungubwe nga ni mazaza ghapachanya. Ŵanakazi ŵa ufumu ŵakakhalanga mu mapiri. Ŵanakazi ŵa ufumu ŵakakhalanga mu malo ghawo kutali na themba. Ŵanalume ŵakuzirwa ŵakasunganga nyumba za mbiri pa mphaka za msumba. Kupatura kwa malo agha kukachitika pakwamba ku Mapungubwe kweni kukachitikaso ku Butua na Rozwi.[3]

Kusangikaso[lemba | kulemba source]

Pa Zuŵa la Chaka Ciphya mu 1932, ESJ van Graan, mulimi na msambiri wa ku malo agha, pamoza na mwana wake, uyo wakaŵa msambiri wa pa Yunivesite ya Pretoria, ŵakaluta kukapharazga nkhani yinyake iyo ŵakapulika.

Kuyana na nkhani iyo yikalembeka mu 1985, yikang'anamulika kufuma mu mazgu gha Chifrikansi: Vikaŵa vyakusangika pa malo ghakupwanthirapo pa phiri. Vikaŵa vyakusangika mu nyengo ya m'ma 1000.

Mapungubwe yikaŵa sukulu ya ku South Africa ya vyaka vya m'ma 6 mu 2003.[4]

Kuŵazika pa Phiri la Mapungubwe[lemba | kulemba source]

Pa mapiri gha Mapungubwe pakaŵa viwangwa pafupifupi 24 kweni 11 pera ndivyo vikaŵa kuti vingayezgeka. Viwangwa vinandi vikasungika na vinthu vichoko waka panji vikaŵavya. Vinthu viŵiri ivyo ŵanthu ŵakasunga ŵanthu ŵakuru (vyenevivivi vikaŵa na nambara 10 na 14 pa malo agho ŵakasoperapo kale) kweniso chiwangwa chimoza chambura kulembeka (chakuchemeka kuti chiwangwa chakwamba cha golide) vikaŵa na vinthu vyagolide. Kafukufuku munyake wakulongora kuti viwangwa viŵiri vyakwambilira ivi vikaŵa vya ŵanthu ŵa mtundu wa Khoi na San. Nangauli ŵanthu aŵa ŵakamanyanga vinandi, kweni ŵakasungika mu malo agho ŵanthu ŵa mtundu wa Bantu ŵakasungikanga. Thupi la mwanalume la nambara 10 likaŵa na ndodo ya golide mu woko lake.

Chiŵiya cha viwangwa icho chikaŵa na nambara 14 (mwanakazi) chikasungika pamoza na vingwe 100 vya golide mu viwangwa vyake ndipo mu dindi lake mukaŵa mphete 1,000 za golide. Munthu waumaliro uyo wakasungika na golide (mwanalume), uyo wakwenera kuti wakaŵa fumu, wakasungika na mutu na vinthu vitatu vya golide ivyo vikaŵa pa khuni. Pa ciyerezgero ici pakaŵaso visko vinyake viŵiri, kweni ŵakumanyikwa yayi usange vikaŵa mu dindi linyake.

Mu chaka cha 2007, boma la South Africa likapeleka chilolezo kuti viwangwa ivyo vikazengeka mu 1933 viŵikikikengeso pa Phiri la Mapungubwe.

Malo gha Mapungubwe ghakapharazgika kuti ni malo gha ŵanthu pa caru cose pa Julayi 3, 2003.

Panorama from the top of Mapungubwe Hill

Mapungubwe National Park[lemba | kulemba source]

Malo agha sono ghali ku chigaŵa cha Mapungubwe National Park, icho nacho chili ku chigaŵa cha Greater Mapungubwe Transfrontier Conservation Area. Ku South Africa, malo agha ni Mapungubwe National Park, Venetia Limpopo Nature Reserve, Limpopo Valley Conservancy, Mapesu Private Game Reserve, Mogalakwena Game Reserve, Vhembe Game Reserve, na minda yinyake yichoko. Malo ghose agho ghazamuzengeka ghazamuŵa mahekitala 256,100 panji 53% gha malo ghose gha Greater Mapungubwe Transfrontier Conservation Area. Charu cha Botswana chili na malo ghakuchemeka Northern Tuli Game Reserve, agho ghali na malo ghakukwana 71,173 ha. Mu cigaŵa caciŵiri, malo agha ghakwenera kusazgikira comene cifukwa ca kulima minda ya Central Tuli na Shashe CCA. Kweniso chigaŵa icho chili kufuma ku tawuni ya Mathathane North m'paka ku Kobojango na ku Mlonga wa Shashe nacho chizamuŵa chigaŵa cha GMTFCA. Pafupifupi, boma la Botswana likwenera kovwirapo pa mulimo wa TFCA pa malo ghakukwana 135,000 ha, panji kuti 28 peresenti ya malo ghose gha Greater Mapungubwe Transfrontier Conservation Area. Malo gha Sentinel Ranch, Nottingham Estate na Tuli Circle Safari Area ni malo agho Zimbabwe yikovwira ku GMTFCA. Mu chigaŵa chachiŵiri, malo gha Maramani, Machuchuta na Hwali Wildlife Management Areas nagho ghangaŵamo, ndipo ichi chikovwira kuti chigaŵa cha Greater Mapungubwe Transfrontier Conservation Area icho Zimbabwe yikupeleka chiŵe na malo ghakukwana mahekitala 96,000 panji 19%.

Wonaniso[lemba | kulemba source]

Lua error: bad argument #2 to 'title.new' (unrecognized namespace name 'Portal').

Vyakulemba[lemba | kulemba source]

  1. Huffman, page 376
  2. Hrbek, page 324
  3. 3.0 3.1 Hrbek, page 325
  4. Whose history counts : decolonising African pre-colonial historiography. Bam, June., Ntsebeza, Lungisile., Zinn, Allan. Stellenbosch [South Africa]. 29 Novembala 2018. pp. 179–199. ISBN 9781928314110. OCLC 1083646254.{{cite book}}: CS1 maint: location missing publisher (link) CS1 maint: others (link)

Ukaboni[lemba | kulemba source]

  • Fouché, L. (1937). Mapungubwe: Ancient Bantu Civilisation on the Limpopo. Cambridge: Cambridge University Press. pp. 183 pages.
  • Gardner, G.A. (1949). "Hottentot Culture on the Limpopo". South African Archeological Journal. 4 (16): 116–121. doi:10.2307/3886997. JSTOR 3886997.
  • Gardner, G.A. (1955). "Mapungubwe: 1935 – 1940". South African Archeological Journal. 10 (39): 73–77. doi:10.2307/3887555. JSTOR 3887555.
  • Hall, Martin; Rebecca Stefoff (2006). Great Zimbabwe. Oxford: Oxford University Press. pp. 48 pages. ISBN 0-19-515773-7.
  • Hrbek, Ivan; Fasi, Muhammad (1988). Africa from the Seventh to the Eleventh Century. London: UNESCO. pp. 869 pages. ISBN 92-3-101709-8.
  • Huffman, Thomas (2007). Handbook to the Iron Age: The archaeology of pre-colonial farming societies in southern Africa. Scottsville: University of KwaZulu-Natal Press. pp. 504 pages. ISBN 978-1-86914-108-0.
  • Walton, J. (1956). "Mapungubwe and Bambandyanalo". South African Archeological Journal. 11 (41): 27. doi:10.2307/3886782. JSTOR 3886782.
  • Walton, J. (1956). "Mapungubwe and Bambandyanalo". South African Archeological Journal. 11 (44): 111. doi:10.2307/3886587. JSTOR 3886587.
  • Duffey, Sian Tiley-Nel et al. The Art and Heritage Collections of the University of Pretoria.Univ. of Pretoria, 2008.

Vigaŵa vya kuwalo[lemba | kulemba source]

Template:World Heritage Sites in South Africa