Nduna Yakwamba ya Zambia

Kufuma Wikipedia

Nduna Yakwamba wa
Charu cha Zambia
Coat of arms of Zambia
WakusankhaPresident of Zambia
Kupangika25 August 1973
Wakwamba paudindoMainza Chona
Waumalilo paudindoMalimba Masheke
Kumala kwa mpando31 August 1991

Nduna yikuru ya Zambia yikaŵa mulara wa boma. Kufuma mu 1973 mpaka mu 1975, Mainza Chona wakaŵa munthu wakwamba kuŵa na udindo uwu pamanyuma pakuti charu cha Northern Rhodesia chajiyimira pachekha kufuma ku United Kingdom (Kenneth Kaunda ndiyo wakaŵa nduna yikuru ya Northern Rhodesia mu 1964, pambere charu ichi chindajiyimire pachekha nga ni Zambia).

Mu 1991, mu myezi yaumaliro ya muwuso wa Kaunda, ofesi ya nduna yikamara. Kwambira nyengo yira, pulezidenti wa Zambia ndiyo wakuŵa mutu wa boma na wa boma.

Mbili[lemba | kulemba source]

Northern Rhodesia[lemba | kulemba source]

Apo caru ici cikapangika nga ni cigaŵa ca Britain ca Northern Rhodesia kupaturako ku British South Africa Company ku Rhodesia, wupu wakulongozga ukaŵako. Pa nyengo iyo, ofesi ya nduna yikuru yikaŵako yayi, ndipo muwusi wa Northern Rhodesia ndiyo wakaŵa na mazaza ghose. Ndipouli, mulongozgi wa chipani chikuru chomene mu wupu uwu ndiyo wakaŵa nduna yikuru "yambura kuzomerezgeka".[1] Apo Northern Rhodesia yikasazgikana na Southern Rhodesia na Nyasaland kuti yipange Federation of Rhodesia na Nyasaland, ofesi ya nduna yikuru ya Federation of Rhodesia na Nyasaland yikapangika, ndipo Roy Welensky wa ku Northern Rhodesia ndiyo wakaŵa wachiŵiri na waumaliro. Pamanyuma pakuti Northern Rhodesia yafumamo mu charu ichi, ofesi ya nduna yikuru yikapangika. Nduna yikuru yakwamba na yimoza ya Northern Rhodesia wakaŵa Kenneth Kaunda wa United National Independence Party (UNIP) wati watonda pa mavoti gha 1964 pambere charu chindaŵe na wanangwa.[2][3]

Zambia[lemba | kulemba source]

Wakati wazakaŵa wakujiyimira payekha na kucemeka kuti Zambia, Kaunda wakazgoka purezidenti muphya wa Zambia pamanyuma pakusankhika kwambura kususkika. Ntheura, ofesi ya nduna yikamara. Mu 1973, pamanyuma pa kusintha kwa Dango la Zambia, ofesi ya nduna yikakhazikiskikaso nga ni mutu wa boma kweni munthu uyo wakuyimilira wakulongozgeka na Secretary General wa UNIP pakulamulira Zambia. Ici cikacitika cifukwa cakuti Komiti Yikuru ya UNIP yikaŵa na mazaza pa Nyumba ya Malamulo ya Zambia. Pulezidenti Kaunda wakasora Mainza Chona, mulara wa boma. Mu 1975, Chona wakafumapo pa udindo wake ndipo wakasintha Elijah Mudenda. Mu 1977, Chona wakaŵaso nduna yikuru kwa chaka chimoza pambere Daniel Lisulo wandaŵe nduna yikuru. Kebby Musokotwane wakatora udindo uwu kufuma kwa Nalumino Mundia mu 1985, ndipo wakazgoka nduna yikuru yaciwukirano chomene kweniso ndiyo wakaŵa wakwamba uyo wakaŵa wa mu komiti yikuru yayi ya UNIP. Wakafumiskika mu 1989 ndipo wakapika ofesi ya ku vyaru vinyake chifukwa cha kazembe Kaunda uyo wakagomezganga kuti wakukhumba kuŵa kazembe wakulondezgapo.[4]

Mu 1991, ofesi iyi yikalekeskeka cifukwa ca dango liphya ilo likapelekeka kuti paŵe mavoti gha vyaru vinandi. Mazaza agho nduna yikuru yikaŵa nagho ghakaŵaso gha pulezidenti. Ndondomeko iyi yikalongora kuti nduna yikuru yaumaliro, Malimba Masheke, ndiyo wakeneranga kuŵa pa udindo wake m'paka pa nyengo ya mavoti gha mu 1991. Masheke wakati pa nyengo iyo boma likazomerezgekanga yayi, nduna yikuru yikapokeranga malipiro ghacoko kuluska mulembi wake.[5]

Mndandanda wa ŵakugwira ntchito[lemba | kulemba source]

Political parties ██ United National Independence Party (UNIP)

No. Nkhope Zina
(Birth–Death)
Term of office Chipani Mlala wa

charu chose

Took office Left office Time in office
Prime Minister of Northern Rhodesia
1 Kenneth Kaunda
(1924–2021)
22 January 1964 24 October 1964 276 days UNIP Elizabeth II
Prime Ministers of the Republic of Zambia
Post abolished (24 October 1964 – 25 August 1973) Kenneth Kaunda
1 Mainza Chona
(1930–2001)
25 August 1973 27 May 1975 1 year, 275 days UNIP
2 Elijah Mudenda
(1927–2008)
27 May 1975 20 July 1977 2 years, 54 days UNIP
(1) Mainza Chona
(1930–2001)
20 July 1977 15 June 1978 330 days UNIP
3 Daniel Lisulo
(1930–2000)
15 June 1978 18 February 1981 2 years, 248 days UNIP
4 Nalumino Mundia
(1927–1988)
18 February 1981 24 April 1985 4 years, 65 days UNIP
5 Kebby Musokotwane
(1946–1996)
24 April 1985 15 March 1989 3 years, 325 days UNIP
6 Malimba Masheke
(born 1941)
15 March 1989 31 August 1991 2 years, 169 days UNIP
Post abolished (31 August 1991 – present)

Mndandanda wa nyengo[lemba | kulemba source]

Malimba MashekeKebby MusokotwaneNalumino MundiaDaniel LisuloElijah MudendaMainza ChonaKenneth Kaunda

Wonaniso[lemba | kulemba source]

Ukaboni[lemba | kulemba source]

  1. "Settlers press for power". The Observer. 25 Janyuwale 1953. Retrieved 26 Julayi 2021 – via Newspapers.com.
  2. "Northern Rhodesia names Prime Minister". The Journal Times. 23 Janyuwale 1964. Retrieved 26 Julayi 2021 – via Newspapers.com.
  3. "Northern Rhodesia elevates Nationalist to Prime Minister". Gazette and Daily. 23 Janyuwale 1964. Retrieved 26 Julayi 2021 – via Newspapers.com.
  4. Murison, Katherine (2002). Africa South of the Sahara 2003. Psychology Press. p. 1143. ISBN 9781857431315.
  5. ""My PS used to get more money than myself when I was Prime Minister" reveals Masheke". The Mast. 11 Sekutembala 2018. Retrieved 26 Julayi 2021.

Vigaŵa vya kuwalo[lemba | kulemba source]