Karonga

Coordinates: 9°56′S 33°56′E / 9.933°S 33.933°E / -9.933; 33.933
Kufuma Wikipedia

9°56′S 33°56′E / 9.933°S 33.933°E / -9.933; 33.933

Karonga
Minda ya mpunga ku Karonga
Minda ya mpunga ku Karonga
Karonga is located in Malawi
Karonga
Karonga
Location in Malawi
Coordinates: 09°56′00″S 33°56′00″E / 9.93333°S 33.93333°E / -9.93333; 33.93333
Country Malawi
RegionNorthern Region
DistrictKaronga District
Elevation
478 m (1,568 ft)
Population
 (2018 Census[1])
 • Total61,609
Time zone+2
ClimateAw

Karonga ni tawuni iyo yili mu chigaŵa cha Karonga ku mpoto kwa charu cha Malaŵi. Msumba uwu uli mumphepete mwa Nyanja ya Nyasa, ndipo ukazengeka pambere chaka cha 1877 chindafike. Mu 2018, Karonga wakaŵa na ŵanthu 61,609. Chiyowoyero chikuru mu chigaŵa ichi ntchitumbuka, icho chikuyowoyeka kumpoto kwa Malawi.

Mbili[lemba | kulemba source]

Vinthu ivyo ŵanthu ŵakagwiliskiranga ntchito pambere ŵandababike na visomba ivyo vikasangika ku Karonga, kumpoto kwa Malawi, vikulongora kuti malo agha ndigho ŵanthu ŵakambira. Pulofesa Friedemann Schrenk wa pa Yunivesite ya Goethe ku Frankfurt wakaphalira Reuters News kuti ŵana ŵa sukulu ŵaŵiri awo ŵakagwiranga nchito pa malo agha mu Seputembala 2009 ŵakasanga viŵiya vya ŵanthu awo ŵakaŵako pambere caru cindaŵeko na mino gha munthu munyake. Buku linyake likuti: "Vinthu ivi vikulongora kuti ŵanthu ŵakaŵako mu nyengo yakale chomene". Schrenk wakayowoya. Pa malo agha pakaŵaso vinyama vinyake vyakuchemeka dinosaurs ivyo vikaŵako pakati pa vyaka 100 miliyoni na 140 miliyoni ivyo vyajumpha. Ŵakasanga vinthu ivi pa malo ghakufukura gha Malema, agho ghali pa mtunda wa makilomita 10 kufuma ku Karonga.[2]

Pakuyowoya za ivyo vikachitika kumasinda, ku Karonga kuli vinthu vinandi ivyo vikulongora kuti ŵanthu ŵakakhalanga mu nyengo ya Pleistocene na Holocene..[3]

Pambere chaka cha 1877 chindafike, Karonga wakaŵa malo ghakukhazikika gha Mlozi, uyo wakaŵa muzga wakumanyikwa comene wa Ŵaarabu.[4] Mu 1883 ofesi ya ŵamalonda ya Britain yikajulika mu msumba uwu.[4] Munthu munyake wakucemeka Sir Harry Johnston, uyo wakaŵa wa ku Britain, wakagura malo agha mu 1895 na kumazga malonda gha ŵazga agho ghakacitikanga ku nyanja ya Nyasa.[4] Pa nyengo iyi, Karonga wakaŵa msumba wakuzirwa wa malonda na ulimi. Buku linyake likuti, mu tawuni iyi "mucali ŵanthu ŵa ciyowoyero ca Swahili na Ciarabu".[5]

Pa Julayi 11, 2008, migodi ya Kayelekera ku Karonga yikakondwelera maora 1.5 miliyoni gha migodi ya uranium yambura ngozi.[6] "Ŵasayansi" ŵakuti ici nchakucitika capadera comene.[6] Kale, migodi iyi yikaŵa yakususkana cifukwa cakuti ŵanthu ŵakakolekanga na radiation.[7]

Mu Disembala 2009, mu chigaŵa ichi mukachitika vindindindi vinandi.

Makhalilo[lemba | kulemba source]

Karonga wali pa mtunda wa mamita 478 (1,568 ft) pa nyanja ya Nyasa. Ili pa mtunda wa 28 km (17+1⁄2 mi) kuchokera ku Kenan Ngomba, 18 km (11 mi) kuchokera ku Kaporo, 42.5 km (26+1⁄2 mi) kuchokera ku Kilondo ndi 12 km (7+1⁄2 mi) kuchokera ku Lupembe..[8]

Ŵanthu[lemba | kulemba source]

Edicas Nachinga na ŵazukuru ŵake ku Karonga, 2010
Chaka Unandi wa Ŵanthu[9]
1977 11,873
1987 19,667
1998 27,811
2008 40,334
2018 61,609
Ŵanthu awo ŵakaŵako kale
ChakaŴanthukukula kwa
pachaka.
197711,873—    
198719,667+5.18%
199827,811+3.20%
200840,334+3.79%
201861,609+4.33%
source:[10]

Viyowoyelo[lemba | kulemba source]

Chiyowoyero cha Tumbuka chikuyowoyeka chomene ku Karonga. Karonga wakumanyikwa kuti ni "chilumba cha ŵanthu ŵa ciyowoyero na kakhaliro ka ciyowoyero ca Tumbuka".[11]

Chuma[lemba | kulemba source]

Charu ichi chili na vyakurya vinandi nga ni katoni, mpunga, na vingoma..[4] Ŵanthu ŵa ku Karonga ŵakuthemba chomene somba.[4]

Nyengo[lemba | kulemba source]

Nyengo ya ku Karonga njakuthukira. Mu Karonga, mu nyengo ya chihanya kukulokwa chomene kuluska mu nyengo ya chiwuvi. Umoyo wa mu charu ichi ukuyana na ndondomeko ya Köppen-Geiger. Ku Karonga, nyengo ya mu chaka ni 25.6 °C (78.8 °F).[12]

Climate data for Karonga
Month Jan Feb Mar Apr May Jun Jul Aug Sep Oct Nov Dec Year
Average high °C (°F) 29.6
(85.3)
29.6
(85.3)
29.3
(84.7)
29.0
(84.2)
28.7
(83.7)
27.6
(81.7)
27.3
(81.1)
28.3
(82.9)
30.6
(87.1)
32.5
(90.5)
32.4
(90.3)
30.5
(86.9)
29.6
(85.3)
Daily mean °C (°F) 24.9
(76.8)
25.0
(77.0)
24.7
(76.5)
24.6
(76.3)
23.6
(74.5)
22.2
(72.0)
21.7
(71.1)
22.4
(72.3)
24.3
(75.7)
26.4
(79.5)
27.0
(80.6)
25.7
(78.3)
24.4
(75.9)
Average low °C (°F) 21.8
(71.2)
21.7
(71.1)
21.5
(70.7)
21.3
(70.3)
19.9
(67.8)
17.9
(64.2)
17.0
(62.6)
17.6
(63.7)
19.4
(66.9)
21.9
(71.4)
23.0
(73.4)
22.4
(72.3)
20.4
(68.7)
Average precipitation mm (inches) 132.3
(5.21)
120.0
(4.72)
206.0
(8.11)
130.0
(5.12)
19.4
(0.76)
0.8
(0.03)
0.8
(0.03)
0.3
(0.01)
0.0
(0.0)
1.3
(0.05)
39.4
(1.55)
149.0
(5.87)
799.3
(31.47)
Average relative humidity (%) 79 80 82 80 74 66 65 64 60 56 62 75 70
Mean monthly sunshine hours 176.7 170.8 207.7 222.0 254.2 264.0 285.2 306.9 306.0 319.3 273.0 213.9 2,999.7
Mean daily sunshine hours 5.7 6.1 6.7 7.4 8.2 8.8 9.2 9.9 10.2 10.3 9.1 6.9 8.2
Source: NOAA[13]

Maluso na mitheto[lemba | kulemba source]

Malo ghakusungirako vinthu vyakusanguluska na vyakusungiramo vinthu vyakale gha Karonga ndigho ghakopa chomene ŵalendo.[14] Ku malo agha ndiko kuli chinyama chakuchemeka Malawisaurus, icho chili na vyaka 150 miliyoni.[14]Pa malo agha pali cinthu cinyake cakucemeka "From Dinosaurs to Democracy", ico cikulongosora mbiri ya cigaŵa ici.[14]

Vinthu vyakwendakwenda[lemba | kulemba source]

Karonga ndiyo yili na chiŵanja cha ndege cha Karonga Airport icho chikugwira waka ndege za mu malawi..[15] Mabasi ghakufuma ku Mzuzu na Nkhata Bay kuluta ku Karonga.[16]

Vyakulemba[lemba | kulemba source]

  1. "2018 Population and Housing Census Main Report" (PDF). Malawi National Statistical Office. Retrieved 25 Disembala 2019.
  2. Banda, Mabvuto (23 Okutobala 2009). "Malawi could be the cradle of humankind". Science. Reuters. Retrieved 31 Ogasiti 2014.
  3. Wright, David K. (2014). "Renewed Geoarchaeological Investigations of Mwangandas Village (Elephant Butchery Site), Karonga, Malawi". Geoarchaeology. 29 (2): 98–120. doi:10.1002/gea.21469.
  4. 4.0 4.1 4.2 4.3 4.4 "Karonga". Encyclopædia Britannica. 2008. Retrieved 8 Ogasiti 2008.
  5. Murphy et al. 2007, p. 159
  6. 6.0 6.1 Tayanjah, Francis; Namwaza, Gerald (11 Juni 2008). "Government applauds Kayelekera on safety". The Daily Times.
  7. "Torn Between the Lure And Danger of Uranium". UN Integrated Regional Information Networks. AllAfrica. 6 Sekutembala 2007. Retrieved 8 Ogasiti 2008.
  8. "Maps, Weather, and Airports for Karonga, Malawi". FallingRain Genomics. Retrieved 21 Juni 2008.
  9. "World Gazetteer: Malawi: largest cities and towns and statistics of their population". World Gazetteer. Archived from the original on 27 Sekutembala 2007. Retrieved 8 Julayi 2008.
  10. "Malawi: Regions, Major Cities, Towns & Urban Localities - Population Statistics, Maps, Charts, Weather and Web Information". www.citypopulation.de. Retrieved 25 Disembala 2021.
  11. Baldauf & Kaplan 2004, p. 88
  12. "Karonga climate: Average Temperature, weather by month, Karonga weather averages - Climate-Data.org". en.climate-data.org. Retrieved 25 Disembala 2021.
  13. "Karonga Climate Normals 1961–1990". National Oceanic and Atmospheric Administration. Retrieved 8 Malichi 2015.
  14. 14.0 14.1 14.2 Murphy et al. 2007, p. 177
  15. a-z World Airports, accessed 9 August 2008
  16. Murphy et al. 2007, pp. 188–233

Maukaboni[lemba | kulemba source]

  • Baldauf, Richard B.; Kaplan, Robert B. (2004). Language Planning and Policy in Africa: Botswana, Malawi, Mozambique and South Africa. Vol. 1. Multilingual Matters. ISBN 1-85359-725-2. OCLC 56751169.
  • Murphy, Alan; Armstrong, Kate; Firestone, Mathew D.; Fitzpatrick, Mary (2007). Southern Africa: Join the Safari. Lonely Planet. ISBN 978-1-74059-745-6. OCLC 76936284.
  • Wright, David (2014). "Renewed geoarchaeological investigations of Mwanganda's Village (Elephant Butchery Site), Karonga, Malawi". Geoarchaeology. 29 (2): 98–120. doi:10.1002/gea.21469.

Nthowa zakuwalo[lemba | kulemba source]