Edgar de Wahl

This is a good article. Click here for more information.
Kufuma Wikipedia

Edgar Alexei Robert von Wahl
Edgar von Wahl mu 1927
Kubabika23 Ogasiti 1867
Kufwa9 Malichi 1948

Edgar Alexei Robert von Wahl panji de Wahl (23 Ogasiti 1867 – 9 Malichi 1948) ŵakaŵa msambizi wakufumila ku Baltic German wakusambizga masamu na viyowoyelo. wakamanyikwa nakupanga chiyowoyelo chakuchita kuyata chakuchemeka kuti Interlingue (chakumanyikwaso kuti Occidental mu umoyo wake), chiyowoyelo chakupangika mwakusazga viyowoyelo vya Indo-European, ivo vikayamba kulemeka mu1922. De Wahl wakababikila ku Olwiopol (vinyake vikuti Bohopil, msumba wa pafupi na , Kherson Governorate, Russian Empire (sono ni Pervomaisk, Mykolaiv Oblast, Ukraine). Banja lake likakhala vyaka vingapo ku Ukraine, apo awiske ŵakaŵa ŵakunozga sitima pa pa mtunda.Banja lake lati lakhala vyaka vingapo ku Tallinn nakuluta ku Saint Petersburg. Wahl wakasambila kwenekuko nakuyamba ntchito ku Imperial Russian Navy. Kuyambila mu 1894, de Wahl ŵakayamba ngati ni msambiziku Tallinn.

De Wahl wakayamba kuŵa ngati ngwakuvwila ku Volapük wati waphalilika zaklutiu kuli chiyowoyelo chinyake na Waldemar Rosenberger (mnyake wa awiske ŵa de Wahl), nakuyamba kulemba vakukhwaskana na vya mu maji.Mwezi idoko yati yajumphapo mu 1888 wkasanga kabuku kadoko mu Esperantomu shopu ndipo wayamba kuvazga nakuva mulondezi wa chiyowoyelo chiphya ichi. Yumoza wa ŵagwiliski ŵa Esperanto,wakalangiza L. L. Zamenhof za kaembelo na malemba.Pati pajumpha vyaka vingapo wakaleka Esperanto wati watondeka kukhazikiska chiyowoyelo mu 1894 (de Wahl ndiye wakava wakuvota zakuti chiyowoyelo chilute panthazi), ndipo mu vyaka makhumi ghangapo waymba kunozga na kuika chiyowoyelo ichi panthazi. Mu 1922 de Wahl wakalemba "key" ku chiyowoyelo chiphya cha Occidental, ndipo chikayamba na Kosmoglott (paumalilo Cosmoglotta), icho chikalembeka mu chiyowoyelo chenechicho. Mu vyaka vyakulondezgapo, de Wahl wakatolapo luwande mu vyakudumbizgan chiyowoyelo Occidental.Nkhondo ikulu ya World War II yati yajumpha, mu 1939, wakayamba kupanga mabungwe ghakutchukiska Occidentalist movement,icho chikaŵa chiyowoyelo chikulu ku Switzerland. Wakaŵa yumoza wa Committee of Linguistic Advisors, mbali ya International Auxiliary Language Association, icho chikayimila Interlingua mu 1951.

Vyaka vinyake vya Wahl wakakhala ku chipatala ku Tallinn, Estonia, uko wakatumika mu 1944. Chikaya chake kuTallinn chikanangika na mabomba mu chaka cha 1943, ndipo wakaphililika kutin wasamuke na ŵasilikali ŵachi Nazi ku Germany ngati ni German, ndipo paumalillo wakasuskika na ŵanyake kuti wakhale mu chipatala. Chikaya chake chati chanangika, wakaymba kukhala ku chipatla cha ŵanthu ŵakusuzgika maganizo na mutu mpaka kufwa kwake mu 1948. Paumalilo mu 1949,zina lakuti Occidental liksinthika kuti Interlingue. Paumalilo mu 1951, Interlingua chikaŵa chiyowyelo chakumanyikwa ndipo chikadokizga ŵanthu ŵakuchisambilila ngati ni Ric Berger na André Schild.

Umoyo wake[lemba | kulemba source]

Escudo de armas de la familia Wahl.

Edgar von Wahl wakaŵa wa mu mbumba ya Ŵahls (Haus Assick) iyo yikaŵa mu mbumba ya Päinurme. Sekuru wa Edgar von Wahl wakaŵa Carl Gustav von Wahl, uyo wakagura nyumba za Pajusi, Tapik, na Kavastu ndipo nyengo yichoko waka wakaŵa mweneko wa Kaave Manor. Carl Gustav von Wahl wakaŵa na ŵana 14 kufuma pa nthengwa ziŵiri, ndipo kufuma pa ŵana aŵa pakafuma mbumba zinandi za Wahl.[1] Yumoza wawo wakaŵa asekuru ŵa Edgar von Wahl, Alexei von Wahl, uyo wakagura Päinurme mu 1837. Kweniso wakakhalanga mu nyumba ya Taevere Manor, uko awiske Edgar von Wahl, Oskar von Wahl (1841-1906) ŵakababikira.[2]

Edgar von Wahl wakaŵa na misisi mu England. Yumoza wa abuya ŵake, Henriette Edwards, muwoli wakwamba wa Carl Gustav von Wahl, wakaŵa mwana wa George Edwards, uyo wakaŵa wamalonda wa ku England. Agogo ŵake ŵanyake, Kornelia Elisabeth Knirsch, muwoli wa Alexei von Wahl, ŵakaŵa amama ŵa Marie Turner wa ku England.[1][2]

Dada wa Edgar von Wahl, Oskar von Wahl, wakaŵa injiniya wa njanji ndipo wakatora Lydia Amalie Marie von Husen (1845-1907) mu 1866 ku Tallin.[2][3]

Mbiri ya umoyo wake[lemba | kulemba source]

Ubwana ndi unyamata[lemba | kulemba source]

Edgar von Wahl wakababikira ku Olviopol, Ukraine, pa Ogasiti 23, 1867. Ŵapapi ŵake ŵakasamira ku malo agha cifukwa cakuti Oskar von Wahl wakamba kugwira nchito pa njanji ya Odessa-Balta-Krementšuk-Kharkov mu 1866.[4]Pali ukaboni wakususkana pa nkhani ya uko Wahl wakababikira. Kanandi waka, malo agho wakababikira ghakaŵa ku Olviopol, kweni pali mabuku ghanyake agho ghakulongora kuti wakababikira ku Bogopil (Bogopol) kufupi na Olviopol, sirya linyake la Mlonga wa South Bug. Maofesi ghanyake ghakulongosora za misumba iyi.[5][6]

Mu 1869, mbumba ya Wahl yikasamukira ku Krementšuk. Ŵabali ŵaŵiri ŵa Wahl ŵakababikira kwenekura: Oskar Paul Karl, uyo wakafwa apo wakaŵa bonda mu 1869, na Arthur Johann Oskar (uyo wakafwa mu 1951) mu 1870. Ŵadumbu ŵaŵiri ŵa Wahl, Lydia Jenny Cornelia (1871-1917) na Harriet Marie Jenny (1873-1920) ŵakababikira ku Tallin, ndipo Jenny Theophile (uyo wakafwa mu 1961) wakababikira ku St. Petersburg mu 1877.[2]

Mbumba iyi yikasamukira ku St. Petersburg mu 1876 pamanyuma pa kukhala ku Tallinn. Mu chaka chenechichi, Edgar von Wahl wakamba kusambira pa sukulu ya 3rd Gymnasium ku St. Petersburg. Pamanyuma wakasambira vyakuzenga ndipo pamanyuma wakasambira kupenta pa Yunivesite ya St. Petersburg. Wakati wanjira yunivesite mu 1886, Wahl wakanjira mu kampani yakuchemeka Baltic German Nevania, iyo yikagwiranga nchito ku St. Petersburg, uko nayo wakaŵa na udindo wa usambazi mu nyengo ya mu 1891. Wahl wakamalizga masambiro ghake pa Yunivesite ya St. Petersburg mu 1891 ndipo wakapokera diploma ya kusambizga kujambura pa Sukulu Yakwamba ya Academy of Arts mu 1893.[7][8][9]Wakati wamalizga masambiro ghake gha ku koleji, Wahl wakagwiranga nchito kwa nyengo yicoko waka nga ni msambizgi wakwimilira mu msumba wa St. Petersburg mu cihanya ca 1891, kuti wakanjire usilikari.[10]

Wahl wakasambira viyowoyero vinandi apo wakaŵa mwana na muwukirano. Apo wakaŵa mwana, wakasambira Chijeremani, Chirussia, Chiestonia, na Chifurenchi.[7]Además de estos, fue capaz de hacerse entender en otros nueve idiomas. Según las propias palabras de Wahl, ya había tenido el deseo de inventar un nuevo idioma cuando era niño. Para los juegos indios, desarrolló un "idioma indio" personal, cuya gramática se basaba en el griego y el estonio.[11][12]

Ntchito ya usilikali[lemba | kulemba source]

Edgar de Wahl con un uniforme de la marina rusa en 1914.

Mu 1892, Wahl wakajipeleka kuti wateŵetere ku Russia. Apo wakaŵa mu jele, de Wahl wakenda chomene, wakaluta ku virwa vya ku Caribbean na ku United States. Kukwambilira kwa chaka cha 1894, wakapika udindo wa mitchman ndipo pamanyuma wakafumapo.[7] Mu cihanya ca 1904, Wahl wakacemekaso ku nchito. Wakateŵeteranga mu boti la Baltic Fleet m'paka mu Okutobala 1905. Pa nyengo yeneyiyo pera, wakachitako yayi nkhondo ya ku Russia na Japan.[13]

Mwakuyana na ivyo wakalemba Olev Mikiver, mulembi munyake wa ku Estonia uyo wakamanyanga makora de Wahl apo wakaŵa muwukirano, wakajikuzganga chomene na yunifomu yake ya usilikari ya mu nyengo ya ufumu wa Russia.

E. von Wahl wakaŵa mulara wa ŵasilikari ŵa ku Russia ndipo wakayowoya kuti wakawuskapo ŵanthu ŵakugaluka mu msumba wa Sveaborg, mu 1905 panji 1906. Wakwenera kuti wakawonanga nyengo iyi kuŵa yakupatulika, chifukwa pakati pajumpha vyaka vinandi, pa ukwati wa mudumbu wane, wakawoneka mu yunifomu ya themba.

— Memoirs of Olev Mikiver, wakafumiskika mu 1993.[14]

Ndipouli, vikaŵa vyambura machitiko kuti von Wahl wawovwirepo pa kukanizga kugaluka kwa Viapor, cifukwa wakaŵa kuti wafumiskikapo kale pa nchito.[13]Malipoti ghanyake ghakulongora kuti mu nyengo ya Nkhondo Yakwamba ya Caru Cose, de Wahl wakaweleraso ku nchito.[15]

Apo wakaŵa mu mawoko gha ŵasilikari ŵa ku Russia, von Wahl wakapika vimanyikwiro viŵiri vya St. Stanislav na vimanyikwiro vitatu vya St. Anne.[16]

Kwambira mu 1921, Wahl wakaŵaso mulara wa boma la Estonia.[17]

Fundo za mu nyengo ya Tallinn[lemba | kulemba source]

Kuumaliro wa 1894, Wahl wakasamira ku Tallin, uko wakakhala umoyo wake wose. Mu kuumaliro wa chaka chenechicho, nkhapika ntchito ya kusambizga masamu na fizikiya ku St. Peter's High School of Science ku Tallinn. Wakalutizga kusambizga ku Sukulu ya Ŵanakazi ya Baronesa von der Howen, ku Sukulu ya Hanseatic, ku Sukulu ya Cathedral, na kunyake.[7] Wakasambizgika mu usilikari.[10]Nthowa iyo Wahl wakasambizgiranga ŵanthu yikulongosoreka mu buku lake la mdauko la Aleksander Veiderma, uyo wakasambira pa sukulu ya Royal St. Peter's School mu 1906 m'paka 1909:

Edgar von Wahl, uyo wakaŵa mulara wa ŵasilikari ŵa ku nyanja, ndiyo wakasambizganga masamu na sayansi. Nkhaŵanga mukavu chomene para nkhuchita kafukufuku wa vya sayansi. Kanandi vinthu na magalasi vikabwangasuka. Wakachitanga vinthu mwamahara na ŵana ŵa sukulu.

— Ivyo Alexander Oddma Wakukumbuka[18]

Kukwambilira kwa vyaka vya m'ma 1900, Wahl wakamba kupharazga chomene. Iyo wakalemba nkhani zakukhwaskana na visambizgo vya viyowoyero mu mabuku ghakulongosora vya visambizgo vya viyowoyero, kweniso wakalemba nkhani mu manyuzipepara na magazini gha mu Tallinn.[19]

Wupu Wakulongozga wa msumba uwu pambere Nkhondo Yakwamba ya Caru Cose yindambe[lemba | kulemba source]

Padera pa kusambizga, de Wahl wakanjira ndyali pambere Nkhondo Yakwamba ya Caru Cose yindambe. Mu 1913, wakasankhika kuŵa mulara wa boma la Tallinn. Mu chaka chenechichi, wakaŵa mu komiti ya Council for the Protection of Ancient Buildings Monuments. Nangauli wakaŵa msambizgi, kweni wakasuzgikanga yayi pa nkhani ya masambiro pa Nyumba ya Ufumu. Nkhaŵapo pa maungano gha wupu uwu, kweni nkhatemwanga yayi kuyowoya.[20]

Nkhondo Yakwamba ya Caru Cose yikati yayamba, Ŵaciroma awo ŵakakhalanga mu Ufumu wa Russia ŵakasuzgika comene, kweni de Wahl nayo wakasuzgika. Mwaciyelezgero, gulu la ku Tallinn lakucemeka Noble Club, ilo Wahl wakaŵa yumoza wawo, likajalika.[21]Mu 1914, mu nyengo ya chiwuvi, ŵanthu ŵakamba kupharazga kuti ŵasinthe mazina gha malo gha ku Germany. Apo wakaŵa mulaŵiliri wa msumba uwu, wakachitako kudumbiskana za zina la msumba wa Tallin, ilo likalondezgana na ivyo meya Jaan Poska wakayowoya kuti 'Revel' uyo wakayowoyanga Chijeremani wasinthike na 'Kolyvan' uyo wakayowoyanga chiyowoyero cha ku Russia. Kweniso wakakhumbanga kumanya mtengo wa kusintha zina lake, ilo likayowoyekanga kuti likapokelereka na "kuseka kukuru" mu khoti. Paumaliro, mavoti agho ghakakhumbikwanga kuti zina ili lisinthe ghakasangika mu wupu uwu, kweni ŵakasintha yayi.[22]

Wahl wakasankhikaso kuŵa mulara wa tawuni mu 1917 pa ungano uwo ukachitika pambere Nkhondo ya February yindambe. Pa wupu uphya, wakaŵa mu wupu wa bomba, wa masambiro gha ŵanthu, na wa vinthu vya nyumba za chikaya, ndipo wakalutilira kuŵa mu wupu wa vyakuzenga vya chikumbusko. Ndipouli, mu Ogasiti 1917, wupu uphya ukasankhika, ndipo de Wahl wakaleka milimo yake ya ndyali.[23]

Umoyo mu Estonia[lemba | kulemba source]

Mu Febuluwale 1918, apo boma likapharazga kuti liŵe lakujiyimira pawekha, Wahl wakayowoya kuti wakukhumba kuŵa mu gulu lakuvikilira malango. Munthu uyo wakamulembera chikalata ichi ni msambiri wake.

Pa ŵanthu awo ŵakakhumbanga kupanga vilwero, nkhukumbuka yumoza pera: Msambizgi wane wa sayansi, Von Wahl. Nkhughanaghana kuti nkhumukumbuka cifukwa ca mtima uwo ungaŵa mu mtima wa mwana wa sukulu para msambizgi wake wamupempha kuti waŵe na futi.

— N. Rg. Wakaŵa msambiri wa Royal School mu 1934[24]

Mu 1919, sukulu ya Royal Peetri (Peetri Reaalkool) yikagaŵikana mu vigaŵa viŵiri: Tallin Science High School mu Estonian na Tallin German Science High School mu German. Wahl wakalutilira kuŵa msambizgi mu sukulu iyi, ndipo wakasambizganga masamu, fizikiya, geography, cosmography, na kujambura.[25]Ŵasambiri kanandi ŵakalutanga ku nyumba yawo ya ku Eha Street, iyo yikaŵa yakuzengeka nga ni nyumba ya ŵasilikari.[26][27]Pakati pa ŵana ŵa sukulu, de Wahl wakaŵa msambizgi wakutemwa kusambizga ŵanthu vya charu. Ŵana ŵa sukulu ŵakakondwa chomene kuwona kuti de Wahl wakaŵa mu gulu la ŵanthu ŵakuyowoya Chingelezi ilo likaŵa pa sukulu.[28]

Wakaŵa wambura kusunkhunyika, ntheura wakasangananga na ŵasambizgi ŵanyake. Mwaciyelezgero, wakatinkhanga luso lwa mazuŵa ghano, ndipo wakavumbura fundo iyi apo wakalutanga ku chiphikiro cha luso. Wakayaniska luso la mazuŵa ghano na Chikomyunizimu:

Vinthu vya mazuŵa ghano! Ntheura ŵasambizgani ŵana ŵinu Chikomyunizimu! Kweniso pali vinyake ivyo vikulongora kuti vinthu vili makora mazuŵa ghano.

— Mazgu agho ghakayowoyeka pa nyengo na malo ghambura kumanyikwa na Edgar von Wahl[29]

Wahl wakafumapo pa ntchito mu vyaka vya m'ma 1920, kweni wakalutilira kusambizga nyengo yichoko waka m'paka mu 1933. Wakati wawerako ku ntchito, wakalutilira kuchita vinthu vinyake ivyo wakachitanga nyengo zose, chomenechomene viyowoyero vyakupangika.[30]Kweniso wakaŵa mulembi wa magazini ya 'Estländische Wochenschau' kufuma mu 1929 m'paka mu 1930.[31]Pa nyengo yeneyiyo pera, wakamba kutemwa chomene Nostradamus uyo wakaŵako mu vyaka vya m'ma 1500.[32]

Nkhondo Yachiŵiri ya pa Charu Chose[lemba | kulemba source]

Mu 1939, mwakupambana na ŵakutemweka ŵake, de Wahl wakaluta yayi ku malo agha ndipo wakasankha kukhala mu Estonia. Wakayowoya kuti boma la Germany ni "thermite state". Chifukwa chinyake icho wakakhalira ku Estonia ntchakuti apo wakafumanga, wakeneranga kusida mabuku ghake ghanandi, ndipo pangozi ya kukhala mu nyumba ya ŵanthu ŵachekuru ku Germany nayo yikwenera kuti yikamovwira.[31][33]

Wahl nayo wakaleka kusamukira ku malo ghanyake mu 1941. Ndipouli, wakamanya kuti ŵakamuŵika ku malo ghanyake, chifukwa wakati wafumbika ivyo wakakhumbanga kuchita, wakazgora kuti:

Hitler uyu, muzeleza uyu, wakanilekeska kuyowoya ciyowoyero cane mu vyaru vyose ivyo wakuthereska. Munthu uyu ngwakufuntha!

— Edgar von Wahl mu nyengo yakuzizima ya 1941[34]

Mu chaka chakwamba cha nkhaza za Soviet, de Wahl wakachimbira. De Wahl wakakakika pa Ogasiti 12, 1943, cifukwa ca makalata agho wakatumizga ku Posen, mulamu wake, kweni wakasangana na suzgo la censorship ku Königsberg mu Julayi wa caka ici.[33][35]:

Tikwenera kumanya kuti mu 1944, apo ŵasilikari ŵa Germany na ŵanyawo ŵakalutanga kumpoto ku Asia Minor kuti ŵakome Ŵarabu, ŵanthu ŵa ku Poland ŵakakhumbanga kwamba kuwukira (pakuti ŵakaŵa kale na vilwero vyakubisika). Ŵanthu ŵa ku Baltic ŵali mu suzgo. Ntheura nkhukhumba kumucenjezgani imwe na ŵanji wose awo ŵali mu suzgo yeneyiyi na kuŵapempha kuti ŵafumemo mu Wartegau usange nchamacitiko, panji kuti ŵafumemo mu msumba uwu para Ŵaarabu ŵamba kuwukira. Muŵike Reich pa nyengo yakwenelera. Nkhukhumba kuti kalata iyi, iyo nkhamulemberani mu Julayi 1943, yisungike na kupelekeka ku ŵanji kuti ŵayiwone.

— Kalata ya Edgar von Wahl kwa Lieselotte Riesenkampff ku Tallinn pa Julayi 18, 1943[36]

Mu kalata yeneyiyi, Wahl wakati wakayowoyerathu kuti nkhondo yizamuchitika pakati pa United States na Japan. Wahl wakakananga yayi ivyo wakalemba pa nyengo iyo ŵakamupulikizganga ndipo wakawerezgapo ivyo ŵakamuphalira, "wakagomezganga chomene" kuti ivyo wakayowoya vikaŵa vyaunenesko. Ŵakamuphalira kuti wali na suzgo la uchekuru ndipo ŵakamuŵika mu chipatala cha ŵanthu ŵakulwara maghanoghano. Wahl wakavikilirikaso na ŵabali ŵake na ŵabwezi ŵake awo ŵakayowoya kuti wakaŵa na mulandu yayi.[33][35]

Mu 1944, apo boma likaponya mabomba pa msumba uwu, vikachitika kuti mabuku gha von Wahl ghathereskeke. Pakati pajumpha vyaka vitatu, wakalembera kalata munthu munyake wa ku Finland zina lake A. Z. Ramstedt, wakukumbuka kuti ico cikacitika cikaŵa cinthu cakofya comene, ico cikapangiska kuti vinthu vinandi vyambura kuyana na vinyake vileke kusangika.[35][37]

Mazuŵa ghaumaliro na nyifwa[lemba | kulemba source]

Libwe la Edgar de Wahl ku Pajus.

Mu Febuluwale 1945, pa ndondomeko ya ŵanthu ŵa ku Germany awo ŵakatolekera ku caru cinyake, pakaŵa zina la von Wahl, pamoza na ŵanthu ŵanyake ŵa ku Germany awo ŵakakhalanga mu Estonia. Pa nyengo iyo ŵakamufumiskiranga mu charu ichi mu Ogasiti, Wahl wakaŵa yumoza wa ŵanthu 12 awo ŵakaleka kufumiskika panji awo ŵakamanyikwa yayi uko ŵali. Nangauli vifukwa vyakuti von Wahl wachimbire vikumanyikwa makora yayi, kweni vikumanyikwa kuti mu vigaŵa vinyake, mulongozgi wa gulu ilo likachitiska mulimo uwu wakasankha kuleka kutora ŵalwari panji ŵakupendera. Ntheura, wakaŵa mu cipatala ca ŵanthu ŵakulwara maghanoghano ico cikaponoska Wahl kachiŵiri.[38][39]

Wakati wachimbira, Wahl wakalutilira kulemberana makalata na ŵabali ŵake ŵakufuma ku vyaru vinyake. Ŵadokotala ŵa Seewald ŵakwenera kuti ŵakamanya kuti wakalimbikiranga chomene ntchito ya kusambizga ŵanthu Baibolo.[38]

Wahl wakafwa pa 3 koloko mise pa Malichi 9, 1948.[40]Wakasungika pa Malichi 14 pa dindi la Alexander Nevsky ku Tallinn.[41]Mu 1996, viwangwa vya von Wahl vikatolekera ku dindi la Pajus, uko kukaŵaso chalichi la mbumba ya Wahl.

Occidental[lemba | kulemba source]

Ivyo vikachitika[lemba | kulemba source]

Los esfuerzos de Wahl para crear un idioma nuevo e ideal para la comunicación internacional comenzaron con un interés generalizado en los idiomas artificiales en el Imperio ruso a finales del siglo XIX y principios del siglo XX. En San Petersburgo, de Wahl se interesó primero en el volapük recientemente creado, y luego por el esperanto. En algún momento entre 1887 y 1888, Wahl, a través de su padre, conoció a su colega Waldemar Rosenberger, que estaba comprometido con el volapük en ese momento, por lo que Wahl inicialmente se adhirió a este mismo idioma. Se convirtió en un activo defensor del volapük, pero muy pronto, en la primera mitad de 1888, conoció el esperanto y cambió a él.[42] Paul Ariste wakalemba kuti Wahl wakazgoka wakuvikilira Ludwik Zamenhof na mulimo wake mwaluŵiro wati wasambira buku lakwamba la Esperanto ilo likafuma mu 1887. Wakaŵa yumoza wa awo ŵakambiska gulu lakwamba la Esperanto ku Russia, la 'Espero' ilo likakhazikiskika ku St. Petersburg mu 1891, ndipo wakaŵaso mulembi wa magazini ya 'La Esperantisto.' Wakang'anamura mabuku gha ku Russia mu Esperanto na kulemba dikishonare ya Esperanto na Chisipanishi.[43][44]Se dice que incluso viajó a Varsovia para visitar a Zamenhof.[45]

Ndipouli, Wahl wakazomera yayi Esperanto, kweni wakamba kupenja chiyowoyero chiphya.

Wakaŵa na nkharo yiwemi yayi, nyengo zose wakachitanga vinthu viphya. Cifukwa ca ici, apo wakaŵa muwukirano, wakatemwanga comene kupanga viyowoyero viphya...

— Paul Ariste mu 1967.[43]

Mwakuyana na Jaan Ojalo, Wahl wakafumako ku Esperanto pamanyuma pakuti ŵanthu ŵanandi ŵakukana kusintha ciyowoyero ici mu 1894.[46]Mubali Wahl ndiyo wakalemba fundo zakovwira pa nkhani iyi.[47] Mu maghanoghano gha Ojalo, Wahl wakawonanga kuti Esperanto nayo yikaŵa "a priori". Iyo wakawona kuti chiyowoyero chiwemi chomene pa charu chose chikwenera kuŵa chachilendo kweniso chakupulikikwa makora nanga ni para munthu wandachipulikiske. Mu maghanoghano gha Ojalo, Wahl nayo wakawonanga kuti Esperanto njakudemelera chomene ku demokilase.[46]

Kupanga na Kuyambiska[lemba | kulemba source]

Chizindikiro cha kumanjiliro gha dazi, icho chikuyimira chikhuni icho chili mukati mwa chizingiliro, chikapelekeka pambere chaka cha 1934 chindafike.[48]

Wahl wakamba kupanga chiyowoyero chiphya mu vyaka vya m'ma 1800. Mu 1896 na 1897 wakalemba nkhani ziŵiri mu magazini ya 'Linguist' iyo yikafumanga ku Hannover. Pa nyengo yeneyira, Rosenberger, uyo wakamanyana na Wahl mu vyaka vya m'ma 1900 ndipo pa nyengo iyo wakaŵa pulezidenti wa sukulu ya St. Petersburg Academy of Volapük, wakapeleka chiyowoyero chinyake ku ŵanthu ŵa sukulu iyi. Kwambira mu 1906, Rosenberger wakafumiskaso magazini ya Progres mu chiyowoyero chiphya mu St. Petersburg. Mu buku lenelili, Wahl wakalemba fundo zake mu 1906 kuti wasinthe chiyowoyero, ndipo Rosenberg nayo wakazomera chaka chimoza pamanyuma. Nangauli pakaŵa kusintha, kweni chiyowoyero ichi chikamba kutchuka yayi. Pa nyengo yeneyiyo, Wahl wakambiska AULI ('Auxiliari Lingue International'), iyo yikajintha pa viyowoyero vya Chiromane, ndipo yikazgoka chigaŵa chapakati pa viyowoyero vya kumanjiliro gha dazi. Mu 1911, Wahl wakalemba dango la umo mazgu ghakupangikira.[49][50]

Mu 1916, ŵanthu awo ŵakutemwa chiyowoyero cha ku Russia ŵakambiska wupu wa Cosmoglot Association ku St. Petersburg. Wahl wakaŵa yumoza wa awo ŵakambiska wupu uwu yayi, kweni pamanyuma wakajibatika, nga umo wakachitira nkhwantha ya visambizgo ya ku Estonia, Jakob Linzbach. Wahl wakazgoka muyowoyeri wa "sukulu ya cisisi" mu ŵanthu; ntheura wakambiska vyakusanguluska vya kumanjiliro gha dazi. Mu 1917, gulu ili likaleka kugwira ntchito mu St. Petersburg, ndipo mu 1921, likaweleraso ku Tallinn. Wahl pamoza na Linzbach ŵakambaso milimo ya wupu uwu, ndipo zina la wupu uwu likasinthika kuŵa Cosmoglott. Kweniso ŵakalutilira kukolerana na ŵabali awo ŵakaŵa mu wupu uwu. Wahl wakaŵaso mulembi wa magazini ya Cosmoglott iyo yikalembeka na wupu uwu kufuma mu 1922 m'paka 1926. Mu magazini yeneyiyi, Wahl wakambiska chiyowoyero cha ku Western. Kufuma mu 1923 m'paka 1928, wakambiska chiyowoyero ichi mu magazini ya 'Occidental, unic natural, vermen neutral e max facil e comprensible lingue por international relationes.' Wahl wakalemba buku mu 1925 lakucemeka kuti Radicarium directiv del lingue International (Occidental). Mu viyowoyero 8.'[51][52][53]

Kufalikira[lemba | kulemba source]

Mu magazini yakwamba, ŵakalembapo ivyo vikawovwira kuti gulu ili limanyikwe pa charu chose. Pa Seputembala 5, 1921, ŵakalemba kalata ku wupu wa League of Nations, iyo yikayowoya kuti ntchiwemi kuti ŵanthu ŵayowoyeskanenge makora. Kuti ŵasange chiyowoyero chiwemi, ŵakaŵaphalira kuti ŵachitenge chiyezgelero na kupima awo ŵakukhumba kusambira. Wupu wa League of Nations ukakana fundo iyi.[54][55]

Nangauli vikaŵa makora yayi kuti ŵanthu ŵa mu vyaru vinyake ŵambe kuyowoya Chiesperanto, kweni ŵanthu ŵa ku vyaru vya kumanjiliro gha dazi ŵakalutilira kuyowoya chiyowoyero chawo. Paul Ariste wakayowoya kuti pakaŵa mphindano pakati pa ŵanthu ŵa chisopa cha Idist, ndipo Wahl wakati waŵachiska kuti ŵambe kusambizga chisopa cha Chisilamu.[43] Apo chiyowoyero ichi chikakuranga, ntchito ya Cosmoglotta yikakhira, ndipo ivyo vikachitika mu Disembala 1928 pakukumbukira Rosenberger, uyo wakafwa vyaka 10 kumasinda, vikamanyikwa kuti ndivyo vikachitika pamanyuma.[56]

Edgar von Wahl pamoza na ŵalongozgi ŵa chisopa cha Western ku Vienna mu 1927: kufuma kumazere kuya kumalyero Hanns na Johann Robert Hörbiger, Engelbert Pigal na Edgar von Wahl.

Kweni mu ma 1920, ŵanthu ŵa ku vyaru vya kumanjiliro gha dazi ŵakamba kuzgoka. Mu 1927, wupu wa International Cosmoglotta Association ukapangika, ndipo pakati pajumpha chaka chimoza ukamba kuchemeka Occidental-Union. Kwambira mu 1927, magazini ya Cosmoglott yikamba kufumiskika mu Vienna m'malo mwa ku Tallinn. Mu magazini yaumaliro iyo yikafuma mu Tallinn, Wahl wakalemba sumu ya Lydia Koidula ya mutu wakuti "Max car donation". Kwa Wahl, kutchuka kwa chiyowoyero chiphya ichi kukapangiska kuti ŵanthu ŵa mitundu yose ŵamanye chiyowoyero ichi. Wakayowoyanga nkhani mu vyaru vinandi vya ku Europe ndipo wakadumbiskananga na ŵanthu awo ŵakumanya vya viyowoyero. Mu 1939, wakaŵa yumoza wa ŵanthu ŵa ku Estonia awo ŵakachemeka ku ungano wa viyowoyero wa nambara 5 ku Brussels.[31][33][57] Ndipouli, de Wahl wakalutilira kutemwera. Ivyo wakachitanga pa nkhani ya viyowoyero vikapambananga yayi na vinyake.[58]

Chiyowoyero cha ku Western chikaŵa chakutchuka yayi nga ni chiyowoyero cha Esperanto, nangauli de Wahl wakakhumbanga kuti chiŵe chiyowoyero chiwemi kuti ŵanthu ŵayowoyeskanenge. Mwakupambana na chiyowoyero cha Esperanto, icho chikazgoka chiyowoyero chakutchuka chomene pakati pa ŵantchito, ŵanthu awo ŵakayowoyanga chiyowoyero ichi mu nyengo ya pakati pa nkhondo ŵakaŵa ŵa ku Europe.[43]

Mu 1949, Wahl wakati wafwa, ŵanthu ŵa ku Western ŵakamba kuchema chiyowoyero ichi kuti Interlingue. Kuyana na Pekka Erelt, zina lakuti "Vyaru vya Kumanjiliro gha Dazi" likapangiska kuti chiyowoyero ichi chileke kuthandazgika chomene ku Eastern Bloc. Pamanyuma pa kusintha zina la chiyowoyero ichi, chiyowoyero cha ku Western Union chikazgoka Interlingue Union nga umo viliri mazuŵa ghano. Wupu uwu uli na sukulu yake ndipo ukufumiska magazini ya Cosmoglotta.[33][57][59]

Moyo waumwini[lemba | kulemba source]

Mbumba[lemba | kulemba source]

Wahl wakatora Maria von Hübbenet (1871-1933), mwana wa dokotala wa Grand Duchess Maria Pavlovna, ku St. Petersburg mu 1894. Ŵakaŵa na ŵana ŵankhondi: Johann panji Hans (1895-1968), Guido (1896-?), Ellen (wakababika na kufwa mu 1900), Anatol (1903-1972) na Lydia Maria (1907-1989). Mu 1913, nthengwa yikamara ndipo Johann, Guido, na Lydia ŵakakhala na adada ŵa Maria. Anatol wakakhala na anyina awo ŵakasamira ku Finland. Ŵana ŵaŵiri ŵakuru ŵa de Wahl ŵakasamira ku Germany apo Nkhondo Yakwamba ya Caru Cose yikambanga ndipo ŵakaŵa mu gulu la ŵasilikari ŵa Germany. Guido wakakhalako kanyengo kacoko waka mu tawuni ya Tallinn apo caru cikaŵa pasi pa Germany, kweni ku umaliro wa caka ici wakazgeŵa.[60] Kuyana na maukaboni ghanyake, wakafwa mu 1919 pa nkhondo na Bolshevik kufupi na Tukums, Latvia.[5] Ŵana ŵaŵiri ŵa mwana mulara wa Wahl, Johann, Volker (wakababika mu 1935) na Asko (wakababika mu 1937), ŵakukhala ku Germany ndipo ŵakuchitako milimo ya Baltic Cavalry Association kwenekura.[61]

Mu 1914, Wahl wakatora Agnes Riesenkampff. Nga ni mfumu wake, Agnes nayo wakaŵa msambizgi, ndipo wakasambizganga maseŵero ghakukhozga thupi mu masukulu ghanandi mu Tallinn.[62] Mu 1917, ŵakaŵa na mwana msungwana, Veronika.[61] Nthengwa yaciŵiri ya Wahl yikatora nyengo yitali m'paka mu 1941, apo Agnes wakakakika na kukomeka na NKVD.[63]

Vyakusanguluska[lemba | kulemba source]

Padera pa kusambira viyowoyero, Edgar de Wahl wakasambirangaso kwenda pa nyanja. Mu 1895, wakazgoka muteŵeti wa Royal Estonian Maritime Yacht Club, ndipo mu vyaka vyakulondezgapo wakachitako milimo yake. Kweniso wakalemba buku la chaka ilo likalongosora ivyo vikachitika mu 1913. Mu 1922, de Wahl wakazgoka muteŵeti wakuchindikika. Wakaŵa na maboti ghanandi, ndipo yimoza mwa maboti agha ni 'Auli' ndipo ŵanthu ŵakuti ndiyo wakalipanga.[64]

Mabuku[lemba | kulemba source]

  • Edgar von Wahl. Flexion und Begriffsspaltung. – Linguist 1896, nr 10.
  • Edgar von Wahl. Ausnahmen. – Linguist 1897, nr 3.
  • Edgar von Wahl. [Idiom neutral reformed]. – Progres 1906, nr 6.
  • Julian Prorók. Ketzereien: Keimzellen einer Philosophie. Tartu, Leipzig 1906.
  • Edgar von Wahl. AULI = Auxiliari lingue International. – Discussiones 1909, nr 1-2.
  • Edgar von Wahl. Li leges de derivation en verbes. - Lingua Internationale 1911, nr 1.
  • Edgar von Wahl. Kaiserlicher Estländischer See-Yacht-Club: historische Übersicht 1888-1913. Tallinn 1913.
  • Edgar von Wahl. Qual instructiones da nos li historie de lingue universal. – Kosmoglott 1922, nr 1, lk 6–8.
  • Edgar von Wahl. Radicarium directiv del lingue international (occidental): in 8 lingues. Tallinn 1925.
  • Edgar von Wahl. Interlinguistic reminiscenties. – Cosmoglotta 1927, nr 41, lk 54–64.
  • Edgar von Wahl. Occidental: gemeinverständliche europäische Kultursprache für internationalen Verkehr: Begründung, Grammatik, Wortbildung, vergleichende textproben. Tallinn, Viin 1928.
  • Edgar von Wahl, Otto Jespersen. Discussiones inter E. de Wahl e O. Jespersen. Chapelle 1935.
  • Edgar von Wahl. Spiritu de interlingue. Cheseaux/Lausanne, 1953.

Maumboni[lemba | kulemba source]

  1. 1.0 1.1 Ena von Harpe. Carl Gustav v. Wahl. – Erlebtes Livland: Die Familie v. Wahl 1795–1993. Weißenhorn 1995, lk 35–43.
  2. 2.0 2.1 2.2 2.3 Ena von Harpe. Haus Assick. – Erlebtes Livland: Die Familie v. Wahl 1795–1993. Weißenhorn 1995, lk 83–96.
  3. Mäeorg, Rahi-Tamm, lk 295–296.
  4. Album Academicum der weil. drei Corporationen : A. Baltica in Zürich. B. Livonia in Carlsruhe. C. Baltica in Carlsruhe. Tartu 1900, lk 57. (kättesaadav ka DSpace'is)
  5. 5.0 5.1 Andreas Künzli. Edgar von Wahl (1867-1948): Aldonaj biografiaj notoj pri lia familia deveno kaj atentigo pri grava libro pri la genealogio de la familio von Wahl
  6. Stammtafeln nicht immatrikulierter baltischer Adelsgeschlechter. Band I. Tallinn 1932, lk 27.
  7. 7.0 7.1 7.2 7.3 Mäeorg, Rahi-Tamm, lk 296.
  8. Dieter von Wahl. Die deutsch-baltischen studentischen Verbindungen in Dorpat und Riga. – Erlebtes Livland: Die Familie v. Wahl 1795–1993. Weißenhorn 1995, lk 288–294, siin lk 294.
  9. Hesse, lk 32, 178.
  10. 10.0 10.1 Hesse, lk 179.
  11. Edgar de Wahl. Interlinguistic reminiscenties – Cosmoglotta 1927, nr 41, lk 54–64, siin lk 54.
  12. Volker von Wahl, lk 241.
  13. 13.0 13.1 Mäeorg, Rahi-Tamm, lk 297.
  14. Olev Mikiver. Heites pilku tagasi: vesteid ajalehest "Teataja". Tallinn 2004, lk 45. Esimest korda ilmunud ajalehes Teataja, 9. juuni 1993.
  15. Volker von Wahl, lk 242.
  16. Ohvitseride teenistuslehtede kartoteek
  17. Edgar Vahl Eesti ohvitseride andmekogus.
  18. Aleksander Veiderma. Elu hariduse radadel: mälestused. Tallinn 2000, lk 141.
  19. Hesse, lk 179–180.
  20. Mäeorg, Rahi-Tamm, lk 298.
  21. Mäeorg, Rahi-Tamm, lk 301.
  22. Aadu Must. Privilegeeritust põlualuseks: baltisaksa ühiskonnategelaste represseerimine Esimese maailmasõja ajal. – Esimene maailmasõda ja Eesti. Eesti Ajalooarhiivi Toimetised, nr 22(29), Tartu 2014, lk 15–107, siin lk 30–31, 33.
  23. Mäeorg, Rahi-Tamm, lk 301–302.
  24. N. Rg. Koolipoisid. Isiklikke mälestusi meie iseseisvuse saabumispäevadelt. – Kaitse Kodu 1934, nr 4, lk 134–135, siin lk 135.
  25. Märt Karmo. Must-kuldne müts me peas... I: Tallinna Reaalkool 1917–1920. Tallinn 2011, lk 267.
  26. Mäeorg, Rahi-Tamm, lk 302.
  27. Märt Karmo. Must-kuldne müts me peas... II: Tallinna Reaalkool 1920–1940, Saksa Reaalkool 1919–1939. Tallinn 2011, lk 834.
  28. Karmo II, lk 818.
  29. Karmo II, lk 820.
  30. Mäeorg, Rahi-Tamm, lk 304.
  31. 31.0 31.1 31.2 Mäeorg, Rahi-Tamm, lk 305.
  32. Uus maailmakeel Tallinnast. – Uudisleht, 4. juuli 1932.
  33. 33.0 33.1 33.2 33.3 33.4 Pekka Erelt. Keelemees, kes nägi ette Pearl Harborit Eesti Ekspress, 16. jaanuar 2002.
  34. Volker von Wahl, lk 243.
  35. 35.0 35.1 35.2 Mäeorg, Rahi-Tamm, lk 307.
  36. Edgar Wahli kiri Lieselotte Riesenkampffile Tallinnas, 18. juulil 1943. – Ajalooline Ajakiri 2016, nr 2, lk 309–311, tsitaat lk 310–311 (tõlkinud Reet Hünerson).
  37. Kiri Armand Ramstedtile 30. märts 1947 Tallinnas.
  38. 38.0 38.1 Mäeorg, Rahi-Tamm, lk 308.
  39. Indrek Jürjo. Täiendusi baltisakslaste ümberasumise ja Eestisse jäänud sakslaste saatuse kohta NKVD arhiiviallikate põhjal. – Umsiedlung 60: Baltisakslaste organiseeritud lahkumine Eestist. Tallinn 2000, lk 109–134, siin lk 126.
  40. Mäeorg, Rahi-Tamm, lk 309.
  41. Morte de E. de Wahl Ric Bergeri kirjutatud nekroloog.
  42. Edgar de Wahl. Interlinguistic reminiscenties – Cosmoglotta 1927, nr 41, lk 54–64, siin lk 55–56.
  43. 43.0 43.1 43.2 43.3 Ariste.
  44. Andreas Künzli. Eine neue Sprache für Russland und die ganze Welt Unabhängige Schweizer Interlinguistische Studien 2015, nr 3, lk 63.
  45. Lumiste, Võhandu, lk 484–485.
  46. 46.0 46.1 Ojalo (1987), lk 509.
  47. Edgar de Wahl. Interlinguistic reminiscenties – Cosmoglotta 1927, nr 41, lk 54–64, siin lk 57.
  48. Engelbert Pigal. Li question del insigne de occidental – Cosmoglotta 1934, nr 92, lk 7.
  49. Künzli (2015), lk 9.
  50. Lumiste, Võhandu, lk 485.
  51. Lumiste, Võhandu, lk 485–486, 490.
  52. Aleksandr Dulitšenko. Maailmakeele otsinguil ehk interlingvistika kõigile. Tartu 2004, lk 143.
  53. Künzli (2015), lk 10, 12–13.
  54. Künzli (2015), lk 13–14.
  55. KOSMOGLOTT e li Liga de Nationes – Kosmoglott 1922, nr 1, lk 3–5.
  56. Künzli (2015), lk 14.
  57. 57.0 57.1 Lumiste, Võhandu, lk 486.
  58. Dulitšenko (1987), lk 91–92.
  59. Cosmoglotta IE-Munde - Jurnal e information pri Interlingue (Occidental).
  60. Mäeorg, Rahi-Tamm, lk 296, 299.
  61. 61.0 61.1 Mäeorg, Rahi-Tamm, lk 299.
  62. Mäeorg, Rahi-Tamm, lk 300.
  63. Mäeorg, Rahi-Tamm, lk 306.
  64. Mäeorg, Rahi-Tamm, lk 297–298.

Kulemba mabuku[lemba | kulemba source]

  • Paul Ariste. Ed. Wahl – interlingvistika arendaja. – Noorte Hääl, 14. jaanuar 1967.
  • Ric Berger. Edgar de Wahl, autor de Occidental. – Cosmoglotta 1946, nr 130, lk 17–32.
  • Aleksandr Dulitšenko. Об интерлингвистической деятельности Э. Валя (с библиографическим приложением по данным "Kosmoglott" и "Cosmoglotta") = Pri interlingvistika agado de E. de Wahl (kun bibliografia aldono laŭ "Kosmoglott" kaj "Cosmoglotta"). – Interlinguistica Tartuensis, nr 4. Tartu 1987, lk 87–117. (kättesaadav ka DSpace'is)
  • Pekka Erelt. Keelemehest Nostradamus. Kaheksakümmend aastat tagasi mõtles tallinlane Edgar de Wahl välja uue rahvusvahelise keele. – Eesti Ekspress, 17. jaanuar 2002, lk 32.
  • Erich Hesse (koost.). 166. von Wahl, Edgar.– Album Nevanorum 1847–1908. Tartu 1909, lk 178–180. (kättesaadav ka DSpace'is)
  • Andreas Künzli. Edgar von Wahl (1867-1948) aldonaj biografiaj notoj pri la familia deveno. – Международные языки в контексте евролингвистики и интерлингвистики = Internaciaj lingvoj en konteksto de eurolingvistiko kaj interlingvistiko: материалы международной конференции (Тарту, 25-26.09.2009). Interlinguistica Tartuensis, nr 9. Tartu 2009, lk 234–239. (kättesaadav ka DSpace'is)
  • Ülo Lumiste, Leo Võhandu, Kolmest Eestis loodud tehiskeelest ja nende loojatest. – Akadeemia, 2007, nr 3, lk 482–510.
  • Kalmer Mäeorg, Aigi Rahi-Tamm, Edgar von Wahl 1867–1948: keelemees ja poliitiline prohvetAjalooline Ajakiri 2016, nr 2, lk 295–311.
  • Jaan Ojalo. Edgar de Wahl ja oktsidentaal. – Keel ja Kirjandus, 1987, nr 8, lk 508–509.
  • Jaan Ojalo (koost.). Wahl, Edgar de. – Enciklopedio pri la Estona Esperanto-movado = Eesti esperanto-liikumise entsüklopeedia. Tallinn 2000, lk 82–83.
  • Volker von Wahl. Edgar Alexei Robert v. Wahl-Assick 11.8.1867–9.3.1948. – Erlebtes Livland: Die Familie v. Wahl 1795–1993. Weißenhorn 1995, lk 241–244.