Luanshya

Coordinates: 13°08′S 28°24′E / 13.133°S 28.400°E / -13.133; 28.400
Kufuma Wikipedia
Luanshya
Official seal of Luanshya
Nickname: 
wall fence town
Luanshya is located in Zambia
Luanshya
Luanshya
Location in Zambia
Coordinates: 13°08′S 28°24′E / 13.133°S 28.400°E / -13.133; 28.400
Country Zambia
ProvinceCopperbelt Province
DistrictLuanshya District
Government
 • Typemunicipal government
 • Town ClerkAndrew Mwanakulanga
Area
 • Urban
1,007.6087 km2 (389 sq mi)
Elevation
1,225 m (4,019 ft)
Population
 (2020)
 • City154,863
Time zoneUTC+2 (CAT)
Area code(+260) 2
ClimateCwa

Luanshya ni tawuni ya ku Zambia, mu chigaŵa cha Copperbelt kufupi na Ndola. Mu tawuni iyi muli ŵanthu ŵakukwana 117,579 (kuyana na kalembera wa mu 2008).

Luanshya yikapangika mu vyaka vya m'ma 1900 pamanyuma pakuti William Collier uyo wakaŵa wakusanda vinthu, wakakoma nyerere yinyake pa Mlonga wa Luanshya. Nyama iyi yikawa pasi, mutu wake ukaŵa pa jalawe apo pakaŵa mkuŵa. Kampani iyo yikagwiliskiranga nchito migodi iyi yikacemekanga Roan Antelope Copper Mines Ltd.

Mu vyaka vya m'ma 1900, mkuŵa ukagumanga chomene ku Luanshya, kweni kuumaliro wa vyaka ivi, ntchito ya kuyuzga mkuŵa yikaŵa yakusuzga chomene. Pa charu chapasi paliso mkuŵa unandi. Kuti msumba uwu uŵeso wakukondwa panji yayi vikuthemba pa umo ŵanthu ŵakugwilira ntchito na kuguliska mkuwa.

Mu tawuni iyi ndimo mukababikira John Edmond, wakwimba sumu za ŵanthu. C. Kuŵa wakukondwa. Grayling na wachiŵiri kwa pulezidenti wakale wa Zambia, George Kunda.

Roan Antelope Rugby Club ku Luanshya ndiyo yikaŵa na mbiri ya kuŵa na vipata vikuru chomene pa charu chose. Ŵakaŵa ŵankhongono comene.[1]

Nthano[lemba | kulemba source]

Ŵanthu ŵanandi ŵakugomezga kuti njoka ya mu mlonga ndiyo yikachitiska kuti maji ghatutuke na kufwa pa nyengo iyo ŵakazenganga migodi ya Roan Antelope. Ŵaganyu ŵa ku Roan ŵakalwaranga comene na kufwa cifukwa ca maleriya na malungo gha maji ghamdambo, kweniso nthenda ya typhus, nthenda ya kusulura, na nthenda ya maphapu, mwakuti migodi yikaŵa na suzgo comene kuti ŵaganyu ŵa ku Africa ŵalutilire kugwira nchito.[2]Ŵanthu ŵanandi ŵakamanyanga kuti ŵanthu ŵa ku Lamba ŵakatenge njoka yikuru ndiyo yikupangiska masuzgo agha. Njoka iyi yikalutanga mu mlonga na mu migodi, ndipo yikachitiskanga kuti maji ghatutuke na kunanga vinthu. Kuzakafika mu 1928, mulimo wa kuzenga msumba uwu ukayamba mwaluŵiro chomene. Suzgo la kututuka kwa maji likamalizgika apo mu 1929-32 apo kukaŵa nkhondo ya kulekeska maleriya, Mlonga wa Luanshya ukatoleka na maji ghanandi.

Ŵanthu ŵanandi ŵakamanya ng'anamuro leneko la zina lakuti Dambo la Nyifwa cifukwa ca nthenda iyi. Ndipouli, zina lakuti Luanshya likung'anamura mlonga wa vinyama chifukwa cha vinyama vinandi ivyo vikaŵa mu chigaŵa ichi pambere ŵanthu ŵandambe kunozga migodi. Malo agho ghakucemeka nthena ni Luanshya River, Luanshya Stream, Luanshya Town na Luanshya Township. Zina la tawuni iyi likwenera kuti likafuma ku Luanshia. Vinthu vitatu ivyo ŵanthu ŵakugwiliskira ntchito mu migodi vikachemeka na mazina gha vinyama ivi, Rietbok, Roan Antelope na Luanshia Mining Claims.[3]

For those who are confused about the meaning of the name it is better to think of it in this manner "Once upon a time there was a river and stream which derived its name from the antelopes that would go to drink from there. Then some foreigners came and found some copper and started mining works on the land. In the style of the local chiefs, they also adopted the two animal totems and named their mine after the antelopes, roan being the mpelembe, nsha being the duiker. They amassed a lot of wealth from the mine and lived happily ever after."

Masambilo[lemba | kulemba source]

Ku Luanshya ndiko kuli sukulu ya Technical and Vocational Teacher's College (TVTC) iyo ŵasambizgi ŵanandi ŵakufuma mu charu ichi. Msumba uwu uli na Luanshya Technical and Business College (LTBC) iyo yikupeleka masambiro gha vya tekinoloje ku ŵana ŵa sukulu. LTBC na TVTC vili kupatukana waka na mpanda, ndipo kusirya kwa msewu wa kumanjiliro gha dazi kuli sukulu ya Da Gama, yimoza mwa masukulu ghacilendo mu cigaŵa ca Copperbelt, iyo yikulongozgeka na masisiteri ndipo yikucemeka na zina la Vasco da Gama, uyo wakaŵa wakumanya comene vya caru ca Portugal.

Pambere charu chindambe kujiyimira paŵekha, masukulu ghakaŵa ghakupambana mitundu. Pakaŵa masukulu ghaŵiri gha ŵana ŵa sukulu ŵatuŵa: Luanshya Primary School, iyo sono yikuchemeka Central, na Luanshya High School. Pafupi na malo agha pakaŵa sukulu ya Asoka Primary School for Asians, iyo pamasinda ŵakayithya Gandhi. Ku Africa kukaŵa sukulu ya Arusha Primary School ku Mikomfwa, Mwaiseni ku Mpatamatu na Fisansa ku Roan townships.

Pamanyuma pa kujiwombora, ŵakazenga masukulu ghanandi. Mu Mikomfwa, masukulu ghaphya ghakaŵa Ndelela, East School sono ni Twatemwa, West School sono ni Muchinshi, Mipundu, Mikomfwa ndipo Arusha pamanyuma pake wakacemeka Bwananyina. Mu tawuni ya Roan mukaŵa masukulu gha Roan, Chaisa, Makoma, Kafubu, apo ku Mpatamatu kukaŵa masukulu gha Mpatamatu, Nkulumashiba, Nkambo, na Primary. Mu tawuni ya Luanshya mukaŵa tawuni ya Rivercross, Harrison, iyo sono ni Mpelembe, na Convent, iyo sono ni Buteko.

MASUKULU GHA CHIYEREKEZO: Mu tawuni ya Mikomfwa mukaŵavya sukulu ya sekondare, mu tawuni ya Luanshya mukaŵa sukulu ya Luanshya High School ya ŵanyamata na Luanshya Girls High School, mu tawuni ya Roan mukaŵa waka Roan Antelope ndipo mu tawuni ya Mpatamatu mukaŵa sukulu ya sekondare ya Mpatamatu.

Ntchito zachuma[lemba | kulemba source]

Mu nyengo ya kupanikizgika kwa Zambia, ŵantchito ŵanandi ŵa migodi ŵakalekeka na kampani ya ku India yakucemeka RAMCOZ. Mu nyengo ya Levy Mwanawasa, msumba uwu ukaweleramo apo Luanshya Copper Mines yikambaso kupanga migodi na kusanga ŵanthu ŵanandi.

Mwaluŵiro, kampani yinyake ya ku China yikatora migodi iyi. Ŵaganyu ŵa ku China ŵakususkika kuti ŵakutondeka kucita makora milimo yawo na kuswa malango gha nchito.

Mu 2011, ŵantchito ŵatatu ŵa ku China ŵakakakika chifukwa cha kuyuzga ŵasungwana ŵa ku malo agha. Kumayambiriro kwa chaka cha 2012, nduna ya za ntchito ndi masewera ndipo membala wa Nyumba ya Malamulo Chishimba Kambwili adapita mwadzidzidzi ku Mulyashi Mine Project ya madola mamiliyoni ambiri koma adakanidwa ndi olemba ntchito achi China.

Nangauli ku Luanshya kukaŵa masuzgo ghanyake cifukwa ca kugura migodi iyi, kweni nchito yikukwera ndipo tawuni iyi yikwambaso. Ŵanthu ŵanandi ŵakukhala mu chigaŵa ichi, ndipo ŵakuchita vinthu vinandi nga nkhuzenga malo ghaphya ghakusungiramo vyakumera vya soya. Vyaru vikukura cifukwa cakuti ŵalimi ŵacokoŵacoko ŵakusazgirako vyakurya vyawo. Vipambi vikuru ivyo ŵanthu ŵakuseŵa ni mbuto za mbuto, tirigu, na soya.

Ntchito zaumoyo[lemba | kulemba source]

Msumba uwu uli na vipatala vitatu:

  • Roan General Hospital – acute care facility with emergency facilities
  • Thomson Hospital – government district hospital
  • Luanshya Hospital

Ndyali[lemba | kulemba source]

Luanshya sono yili na vigaŵa viŵiri, Luanshya Central yikupharazga chigaŵa chikuru cha tawuni apo Roan yikupharazga vigaŵa vinandi vya ku mizi.

Kwa nyengo yitali, tawuni iyi yikaŵa malo ghakukhora gha chipani cha Movement for Multi-Party Democracy (MMD). Ndipouli, pa nyengo ya kusintha uko kukacitika mu chalo chose mu viwoneskelo vya General Elections, Patriotic Front yikasanga vitumbiko viŵiri vikuru apo munthu wakumanyikwa wa bizinesi Steve Chungu wakasankhika kuŵa M.P. wa Lunshya Central apo nduna ya vya maseŵero Chishimba Kambwili wakasankhika ku malo gha Roan.

Kweni pali ma phangano agho ghakuyowoya kuti ŵawukirano ŵa chigaŵa ichi ŵimilire. Kasambo Kalussa, uyo wali na vyaka 21 ndipo wakusambira vya malango ndipo wakukhala ku Luanshya, wakuti ŵawukirano ŵanandi ŵakujipulika kuti ŵali kutali. Kalussa, wandale wakukwera ndipo wakulemba nkhani za ndale, wakulongosora za unandi wa ŵanthu ŵambura nchito cifukwa cakuti ŵawukirano ŵa ku malo agha ŵakujiwona kuti mbambura kwenelera.

Mu ma 1960, Luanshya wakacemekanga kuti "Mzinda wa Copperbelt". Ivi vikacitika cifukwa ca wovwiri wa Bill na Doreen Altern, awo ŵakapanga mapaki na minda. Mazuŵa ghano, mu tawuni iyi muli vinthu vichoko waka vyakovwira ŵawukirano, ndipo ŵanandi ŵakukhala mu malo ghambura ntchito.

Kalussa wakudandawura kuti ici caŵakhwaska comene ŵawukirano ŵanandi awo ŵali pakati pa kusoŵa nchito na ukavu. Sonosono apa, Luanshya wakalemba unandi wa ŵanthu awo ŵakumwa chomene moŵa na minkhwala yakuzweteska wongo. Mulara wa msumba uwu ni Chola Magaret. Wakababika mu 1975.

Mu tawuni iyi muli mulembi wa tawuni na wupu wake uwo uli na ŵalongozgi ŵankhondi:

  • Administration
  • Finance
  • Engineering
  • Social Services
  • Planning
  • Environmental Housing

Wupu uwu uli na ŵanthu 30 ndipo uli na ŵanthu 28 ŵakusoleka na ŵaŵiri kufuma ku Nyumba ya Malamulo.[4]

Vinthu Vyakwendeskeka[lemba | kulemba source]

Ndege[lemba | kulemba source]

Ndege ya Luanshya (ICAO: FLLA) ni malo ghachoko gha ndege agho ghali kumafumiro gha dazi kwa tawuni yakuchemeka Ndeke kung'anamura "Ndege". Pa nyengo yasono, malo agha ghakukwaniskika yayi ndipo ghali na malo ghambura kupimika. Pa malo agha pakaŵa gulu la ŵanthu ŵakuwuluka ndege.

Msumba uwu uli na maofesi gha ndege ghaŵiri:

Malo[lemba | kulemba source]

Luanshya wali kuumaliro wa msewu uwo ukufumako ku Ndola kuya ku Kitwe. Pali misewu yichoko waka iyo yikukolerana na vigaŵa vinyake vya Zambia (misewu iyo yikuluta kumafumiro gha dazi ku Kafulafuta na misewu iyo yikuluta kumwera ku Masaiti na Mpongwe).

Ntchito ya Zambia Railways ku Luanshya yikaŵa ya katundu pera. Ŵanthu awo ŵakuguliska visulo ŵakabwangandura njanji iyo yikafumanga ku Luanshya kuya ku Ndola. Pasono Luanshya na Ndola ŵakukolerana yayi na njanji. Mkuŵa uwo ukufumiskika mu Luanshya sono ukuyegheka pa msewu kuluta ku msika wa kuwaro.

Misewu yinandi ya mu tawuni ya Luanshya yili na mazina gha makuni, ntheura lizgu lakwamba la makuni mu vilembo vya alifabeti ndilo likuzunulika chomene pa misewu iyi. Msewu wa Datura ukazgoka D Avenue. Eucalyptus Ave wakazgoka E Ave etc... Misewu yinandi yili kulembeka mu ndondomeko ya alifabeti mwakuti misewu ya A, B, C, D, E, na F yili mu ndondomeko ya alifabeti. Magulu ghanyake gha vilembo agha nagho ghakusangika pamoza mu mizere yakuyana H, G, J na l mu malo ghakucemeka New Town nangauli K, O, P, W avenue yili ku sirya linyake la tawuni ndipo yikuyana waka na N avenue.

Ŵanthu ŵakumanyikwa[lemba | kulemba source]

John Edmond wakababika ku Luanshya pa 18 November 1936. Anthony Clifford Grayling wakababika mu Luanshya pa 3 April 1949.

Ukaboni[lemba | kulemba source]

  1. Cotton, Fran (Ed.) (1984) The Book of Rugby Disasters & Bizarre Records. Compiled by Chris Rhys. London. Century Publishing. ISBN 0-7126-0911-3, p107
  2. Siegel, Brian (14–15 April 2000). "Water Spirits and Mermaids: The Copperbelt Case". Spearpoint 1937:3-8; Watson 1953:13-14, 92-93: 3–8.
  3. Coleman, Robert L (1971). Book. Manchester University, Augustus M Kelly. p. 46. ISBN 0-7190-0419-5.
  4. http://www.lga-zambia.org.zm/LGAZ%20Information/LGAZ%20Materials/Council%20Contributions%201-08/2008-01%20Luanshya%20MC%201.pdf[permanent dead link]
  5. "Zambia Advisor".

Vigaŵa vya kuwaro[lemba | kulemba source]

13°08′S 28°24′E / 13.133°S 28.400°E / -13.133; 28.400