Vinyama

Kufuma Wikipedia

Vinyama, ni vyamoyo ivyo vina vimenyu (vya doto) kunjumpha chimoza mu ufumu wa vyamoyo vyochemeka Nyama-nyama. Nangawuli nyama zinyakhe zilije mwa vinthu ivi kweni zinandi zikuchita ntheula kuti imanyikwe kuti no nyama nadi:

-kurya

-kuthuta

-kwandana kwendela mbuto

-kwenda

Miwunjiko ya vinyama pachalo yikukwana kujumpha 7 miliyoni kweni 1.5 miliyoni ndivo vikumanyikwa nkhanira-nkhanira ndipo miliyoni mwa ivi ni vibenene. Utali wa vinyama ungaŵa palipose pakati pa mikromita 8.5 na kandilo 33.6. vinyama vikukumananga nthowa zakupambana pambana ndipo pala zikuryana, zikuryana mwakupilingizga nga utatavi. Kuŵazga kwa vinyama kukuchemeka Uzuwoli kufuma ku 'zoology' mu chingelezi

Undondomeko wa nyama[lemba | kulemba source]

Nyama zili mu magulu agha:

chiikaya - vimenyu

pambula - unikonta

pambula - obazoa

pambula - thokonta

pambula - holozoa

pambula - filozoa

ufumu - nyama-nyama

makhalilo[lemba | kulemba source]

Nyama zili m'magulu magulu kutolela umo ivyo vikuryanga. Magulu agha ghali ntheula

1. Makanivoli agho ghakurya nyama zinyakhe pela, 2. mahebivoli ghakurya Vyomela pela 3. maomnivoli ghakurya nyama na Vyomela wuwo 4. maparasiti ghokukhala mvinyama vinyakhe na kurya chakurya cha nyama iyo yakhalamo panji kuchirya chinyama cheneicho

Nyama zikukhumbika nkhongono zofuma ku Vyomela, ivyo vikusanga nkhongono kufuma ku zuŵa mu nthowa ya fotosinfesisi nkhongono izi ndizi zikulutaso mu nyama zorya nyama zinyakhe pela.

Nyama zakwamba zikaŵa za mumaji.

Vinyama vya m’Malaŵi[lemba | kulemba source]

(honey badger)

Mu chalo cha Malaŵi muli vinyama vya mitundu-mitundu. Pali vinyama vya m’thengele ivyo vikulya chomene utheka ivo pa Chingelezi bakuvichema herbivores, ivyo vikulya vinyama vinyakhe ivyo pa Chingelezi bakuvichema carnivores na ivyo vikulya vinyama vinyakhe na utheka wuwo ivyo bakuti maomnivores. Vinyama ivi ni vinyama vyapasi na tuyuni wuwo.

Vinyama vyakulya utheka[lemba | kulemba source]

baboli

Vinyama ivyo vikulya utheka m’Malaŵi ni vinyama ngeti ni ivi: njati (buffalo), mtundu wa nyiska (antelope), kalulu (hare/rabbit), mbabala/mbaŵala (bushbuck), ngulube/nguluŵe (warthog), boli (zebra), chipembele (rhinoceros), chigwele (hippopotamus), ndlovu (elephant), Ntandala (antelope), chikwiba (waterbuck)

Vinyama vyakulya vinyakhe[lemba | kulemba source]

Vinyama vya mtundu uwu ni vinyama ngeti ni nkhalamu (lion), nyalubwe (leopard), chimbwe (hyena),

Vinyama vyakulya utheka na vinyama vinyakhe[lemba | kulemba source]

Vinyama ivi ni vinyama ngeti ni ba munkhwele (monkeys and apes), kambwe (jackal), mbeba/mbeŵa (rats/mice),

Viyuni[lemba | kulemba source]

nkhanga

Viyuni navyo m’Malaŵi ni vinandi. Viyuni ivyo vikusangika chomene ni viyuni ngeti ivi: phululu (owl), kabelu-belu/kaŵelu-ŵelu (swallow), njiba/njiŵa (dove), chaholi (crow/raven), chababi/chabaŵi (eagle), nkhanga (guinea fowl), nkhwali (francolin).

Vinyama vinyakhe[lemba | kulemba source]

Vinyama vinyakhe ivyo vikusangika m’Malaŵi ni vinyama ngeti ni ng’wina (crocodile), kababa/kaŵaŵa (alligator), njoka (snake) ngeti ni nkhomi (black mamba), chipili (cobra), chikho (puff adder), nkhukuluzi (cricket), somba za mitundu-mitundu ngeti ni mulamba (catfish), chambo, sanjika na zinyake-zinyake.