John Chilembwe

Kufuma Wikipedia
John Chilembwe
Siku lakubabikila: Juni 1871
Malo ghakubabikila: Maravi
Siku lakufwila: 3 Feburuwar 1915
Malo ghakufwila: Mulanje, Malaŵi

John Nkolongo Chilembwe (1871 – 3 Feburuwar 1915) wakawako mu chaka cha 1871 pafupi na pa Sangano mu boma la Chiradzulu. Awiske bakaba baYao ndipo anyina bakaba baCheŵa.

Mu chaka cha 1885 Awiske na anyina John Chilembwe bakawukako ku muzi kwawo kufupi na ku Sangano na kuluta pa malo ayo yakaba ku manjililo ya zuba ya mulonga wa Mudi – apo sono mphakati-kati pa msumba wa Blantyre. Bakamutumizga John ku sukulu ya Tchalitchi cha ku Scotland (Church of Scotland) uko Chilembwe wakapanga sukulu mpaka Standard 3. Mu chaka cha 1892 Chilembwe wakayamba ntchito ngeti wakuphikila muliska Joseph Booth. Chilembwe wakaba wakutemwa kusambila ndiposo wakatemwa chomene kusambila unenesko wa uKhristu (Christianity). Pa chifukwa ichi, Booth wakamuzgola kuba wakumasulila (interpreter) uphalazgi wake.

Joseph Booth wati watondeka kupanga banthu bafipa (African Americans) kuti bamupe ndalama kuti wayambile ntchito za Chiuta mu British Central Africa, wakabapempha kuti ipo bamuyike John Chilembwe kuti wabe pa sukulu ndipo bakazomela na kumuyika Chilembwe pa sukulu ya Virginia Theological Seminary and College ku malo ya Lynchburg uko wakamalizga masambilo yake na kuba muliska mu chaka cha 1899. Wati wamalizga masambilo yake, Chilembwe wakawelela ku British Central Africa. Pakwiza kwake wakayimapo ku London uko wakatola chizomelezgo chakuti wayambiske uphalazgi wake kuno kukaya. Wati wawela, Chilembwe wakayamba uliska wake na kuchema tchalitchi chake Ajawa Providence Industrial Mission. Chifukwa chakuti banthu banandi awo bakaba baChawa yayi bakizanga, wakafupikizga zina kuti libe waka Providence Industrial Mission.

Chilembwe wakatola Ida uyo wakaba mwana wa mwanakazi wa chiKololo na dada wa chiPhwitikizi (Portuguese). Nkhondo ya chalo chose chapasi (First World War) yikati yayamba pa zuba lachinayi la mwezi wa chinkhondi na chibili (4 August 1914), baNgerezi ba mu wato wakuchemeka SS Guendlen bakapoka wato wa baGeremani wakuchemeka Von Wissmann ndipo baGeremani ba ku German East Africa (sono Tanzania) bakanjila nakwamba nkhondo ku Karonga ndipo bangerezi bakayamba kuchichimizga banthu bakuno kuti babavwile pa nkhondo yawo. Chilembwe wakatondeka yayi na ivi chifukwa kuchimbizga baGeremani kubafwiska banthu banandi ba mu Nyasaland. Chilembwe wakalemba kalata mu nyuzi ya Nyasaland Times yakususka kuchichimizga banthu aba na kufumba chifukwa chakuti bafipa bafwile mu nkhondo ya bazungu. Mazuba makhumi yabili na yatatu mu mwezi wakwamba (23 January) mu chaka cha 1915, John Chilembwe wakayambiska chivundungwele chakuwukila baNgerezi. Chilembwe wakaghana-ghananga kuti pakuti baNgerezi bakaba pa nkhondo na baGeremani babenge na nkhongono zakulimbana na balwi bake yayi. Wakaghana-ghananga kuti ngeti chalo cha Haiti icho chikapoka wanangwa apo mulongozgi wa baFalansa (France) Napoleon wakatangwanika na baNgerezi nayo wangatola wanangwa naumo baNgerezi bakatangwanikila na baGeremani. Chilembwe wakayamba chivundungwele ichi nyengo iyi chifukwa wakapokela kalata kufuma kwa Moses Chikwana yakuti bazungu bakakhumbanga kukoma Chilembwe na banthu bake pa zuba la makhumi yabili na yankhondi mu mwezi wakwamba uwu. Chilembwe wakakhumba kuti wayambe kubakoma bazungu ndiyo iwo bandakomepo basambili bake.

Mu chaka cha 1897 John Chilembwe wakaluta ku chalo cha America na Joseph Booth. Maghano-ghano ya Booth pakuluta na Chilembwe yakaba kuti wakamuvwile kupempha ndalama zakuvwila uphalazgi wake mu British Central Africa (zina la chalo cha Malaŵi chichali chindachemeke Nyasaland). Chilembwe wakakomeka na bapolisi na Garnet Kaduya, munung’una wa David Kaduya uyo wakaba munyake chomene wa Chilembwe, pa zuba lachitatu a mwezi wachibili (3 February) mu chaka cha 1915